سید احمدرضا قائم‌مقامی؛ ابوالفضل خطیبی
دوره 17، شماره 3 ، مهر 1397، ، صفحه 11-40
چکیده
ارد (پهلوی: ard؛ اوستایی: aṣ̌i-؛ ایرانی باستان: *árti- یا *ə́rti-)، یکی از ایزدان زردشتی است که روز بیست‌وپنجم ماه به نام او نام‌گذاری شده‌است و تلفظ آن به فتح اول مشهور است. ولی ازآنجاکه در شاهنامه چند بار با یزدگِرد (به کسر گاف) قافیه شده، قاعدتاً باید در زمان فردوسی اِرد (به کسر اول) تلفظ شده باشد. برخی محققان معتقدند که در این بیت‌ها فردوسی ...
بیشتر
ارد (پهلوی: ard؛ اوستایی: aṣ̌i-؛ ایرانی باستان: *árti- یا *ə́rti-)، یکی از ایزدان زردشتی است که روز بیست‌وپنجم ماه به نام او نام‌گذاری شده‌است و تلفظ آن به فتح اول مشهور است. ولی ازآنجاکه در شاهنامه چند بار با یزدگِرد (به کسر گاف) قافیه شده، قاعدتاً باید در زمان فردوسی اِرد (به کسر اول) تلفظ شده باشد. برخی محققان معتقدند که در این بیت‌ها فردوسی به مقتضای قافیه این کلمه را اِرد تلفّظ کرده و برخی دیگر معتقدند که همان اَرد تلفّظ کرده، منتها باز هم به مقتضای قافیه یزدگِرد را یزدگَرد (به فتح گاف) خوانده‌است. در این مقاله با عرضۀ شواهدی از یک متن فارسی نو به خط مانوی و برخی فرهنگ‌های کهن فارسی ـ فارسی و فارسی ـ عربی نشان داده شده‌است که در آغاز فارسی نو، در کنار اَرد، یک تلفّظ erd یا ird نیز وجود داشته و گویا همین تلفّظ کهن تلفّظ غالب نیز بوده‌است. با آنکه دربارﮤ اشتقاق این کلمه در ایرانی باستان بحث‌های بسیاری میان محققان غربی درگرفته، درمورد آن اتفاق نظری به‌وجود نیامده و تنها بعضی قرینه‌ها و نشانه‌ها ممکن است اشتقاق آن را از یکی از سه ریشۀ ar تأیید و نظر مخالف را تضعیف کند، یکی ریشۀ ar به معنای «به حرکت درآوردن»، «روانه کردن» و «فرستادن» (یا معنای لازم یا مجهول این افعال)، دیگری ریشۀ ar به معنای «بخشیدن»، «فراهم کردن»، و سدیگر ریشۀ ar به معنای «رسیدن». در این نوشته در تأیید هریک از این سه، مخصوصاً اولینِ آنها، دلایلی آمده‌است. به لحاظ درجۀ مصوتِ هجای ریشۀ کلمه نیز به نظر نمی‌رسد که بتوان از میان *árti- و *ərti- یکی را کاملاً اثبات کرد و دیگری را به‌کلی کنار نهاد؛ در این نوشته به قراینی *árti- رجحان داده شده‌است. با این حال، در صورت درست بودن شق دوم نیز، به نظر نویسندگان، علت کسرﮤ حرف اول کلمه را نباید در ایرانی باستان جست‌وجو کرد و به احتمال بسیار کامی شدن ثانوی مصوت اول کلمه، در نخستین ادوار فارسی دری یا مدتی پیش از آن، باعث این تغییر در تلفظ شده‌است.
