فرهنگستان زبان و ادب فارسی
نامه فرهنگستان
1025-0832
20
4
2022
02
20
پی دی اف کامل مقالاتی که در شماره 80 نامه فرهنگستان (زبانها و گویشهای ایرانی) منتشر شده است.
3
223
FA
https://nf.apll.ir/article_146091.html
https://nf.apll.ir/article_146091_6c3e51778d59239f56384e0a5910e4a4.pdf
فرهنگستان زبان و ادب فارسی
نامه فرهنگستان
1025-0832
20
4
2022
02
20
گِل یا آهو؟ (پیشنهادی دربارۀ تصحیح واژهای در کتاب نهم دینکرد)
3
10
FA
چنگیز
مولایی
استاد دانشگاه تبریز
10.22034/nf.2022.146095
<strong>چکیده: </strong>براساس گواهیهای متون ایرانی، فرّۀ کیانی به شکلهای مختلف، ازجمله عقاب یا شاهین، قوچ یا رنگ، غُرم و گور تجلّی مییابد و شاه قانونی ایران را همراهی میکند؛ امّا در کتاب نهم <em>دینکرد</em>، در ذکر اخبار گمراهی کیکاوس بر اثر فریبِ دیو خشم و تاختن آن شاه ورجاوند تا لبۀ تاریکی، فرّۀ کیان برخلاف موارد مذکور به صورت «گِل» (با املایِ تکغ [TYNA]) ظاهر میشود؛ لیکن چنین قالبی نه تنها مناسبتی با تجلیّات دیگرِ فرّه ندارد، بلکه با تفکّرات ایرانیان دربارۀ ماهیّت فرّه نیز سازگار نیست. به همین سبب و نیز برمبنای پارهای از قراین دیگر، بهنظر میرسد املای مذکور در اینجا تصحیفی از تثبغ [TYBA] باشد که در متون پهلوی، هزوارشی برای āhūg «آهو» است. با اعمال چنین تصحیحی، از یک سو گزارش <em>دینکرد</em> دربارۀ تجسّم مادّی فرّۀ کیانی همسو و هماهنگ با گزارش متنهای دیگر میشود و از دیگر سو مفاد این گزارش، تناقضی با تفکرات ایرانیان دربارۀ ماهیّت فرۀ کیانی نخواهد داشت.
فرّۀ کیانی,تجلیّات فرّه,شاهین,قوچ,غُرم,گور,آهو,گِل
https://nf.apll.ir/article_146095.html
https://nf.apll.ir/article_146095_7fdbcc5751065d9c1f99374f73db051a.pdf
فرهنگستان زبان و ادب فارسی
نامه فرهنگستان
1025-0832
20
4
2022
02
20
کارکرد وجهی فعل ماضی در فارسی میانه
11
30
FA
احسان
چنگیزی
استادیار گروه زبانشناسی و زبانهای باستانی و عضو مرکز تحقیقات میانرشتهای زبان و ادبیات، دانشگاه علامه طباطبایی
ehsan.changizi@atu.ac.ir
10.22034/nf.2022.146096
<strong>چکیده: </strong>در زبان فارسی میانۀ کتابی، ابزارهای مختلفی برای بازنمایی مفاهیم وجهی بهکار رفتهاست. فعل ماضی یا همان صفت فعلی گذشته که نمود تام را نشان میداده، در برخی جملات برای دلالت بر امری بهکار رفتهاست که در آینده اتفاق میافتد، اما وقوع آن از نظر گوینده کامل است. در چنین بافتهایی، فعل ماضی بر مفهوم وجهی قطعیت دلالت کردهاست. در این مقاله، نمونههایی از ساختهای شرطی نقل شده که در آنها فعل ماضی در بند جواب شرط، برای دلالت بر مفهوم قطعیت بهکار رفتهاست. در برخی دیگر از ساختهای شرطی نیز، فعل ماضی همراه با فعل کمکی <em>baw</em><em>ē</em><em>d</em>، این مفهوم وجهی را بازنمایی کردهاست. در جملات مقایسهای، فعل ماضی تمنایی در بند پیرو بهکار رفته و بر تردید و گمان کمتر و قطعیت بیشتر دلالت داشتهاست.
فارسی میانه,وجه,قطعیت,صفت فعلی گذشته,نمود تام
https://nf.apll.ir/article_146096.html
https://nf.apll.ir/article_146096_ed02401f066b91aa47516ab3025e54ef.pdf
فرهنگستان زبان و ادب فارسی
نامه فرهنگستان
1025-0832
20
4
2022
02
20
تَکوک (ریتون) در شاهنامه؟
31
40
FA
ابوالفضل
خطیبی
استادیار بازنشسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی
کاوس
ندایی
پژوهشگر شاهنامه
10.22034/nf.2022.146097
<strong>چکیده:</strong> در این مصرع از شاهنامه، «یکی بورِ ترکی چو گوری به تن» در اواخر پادشاهی بهرام پسرِ اورمَزدِ (Urmazd) ساسانی از جامِ مَیِ بزرگی سخن رفتهاست که نام آن به صورتهای «بورِ ترکی» bur-e torki، «پور ترکی» pur-e torki و «تورِ ترکی» tur-e torki تصحیف شدهاند. در این جستار نشان داده شدهاست که در پشتِ این صورتهای تصحیفشده، واژۀ دشوارِ تَکوک takuk (Pah. takōk; Av. gaō-dana)، به معنی «ریتون» (rhyton)، جامِ باده به اشکالِ حیواناتی چون اسب و شیر و جز آنها، بهکار رفتهاست که کاتبان آن را نشناخته و به صورتهای بالا ساده کردهاند. در این جستار بهجای این صورتهای تصحیفشده، سه فرض پیشنهاد شدهاست: «بُورْ تکوکی» bur (bōr?)-takuki (تکوکی به شکل اسبِ بور)، «زَرْ تکوکی» zar-takuki (تکوکی زرّین) و «پُرْ تکوکی» por-takuki (تکوکی پر از مَی) که فرض سوم محتملتر است.
تکوک,ریتون,ترکی,پور,بور,شاهنامه
https://nf.apll.ir/article_146097.html
https://nf.apll.ir/article_146097_b4da3c2fe285c2e776120791ab107e80.pdf
فرهنگستان زبان و ادب فارسی
نامه فرهنگستان
1025-0832
20
4
2022
02
20
پسوندهای فریبکار زبان فارسی (ناگفتههایی دربارۀ ساختواژه)
41
52
FA
یدالله
منصوری
دانشیار گروه زبانشناسی دانشگاه شهید بهشتی
10.22034/nf.2022.146099
<strong>چکیده:</strong> موضوع این گفتار ساختواژه در زبان فارسی است. در این گفتار به واژههای مشتق پسوندداری پرداخته میشود که مطابق قاعدۀ معمولی ساختواژۀ زبان فارسی، قابل تحلیل نیستند، بلکه شیوه و روش خاصی را دنبال میکنند، درواقع جزئی از واژههای تاریخی زبان فارسی هستند و روش تاریخی ساختواژی بر آنها حاکم است. این پسوندها عبارتاند از: <br />-ار، -سار، -یار و -مان. ازآنجاییکه تشخیص کارکرد این پسوندها در واژههای مشتق در تجزیه و تحلیل کار چندان آسان نمینماید، در اینجا با عنوانِ «پسوندهای فریبکار» نامگذاری شدهاند. طرح کردن این نمونهها به پژوهشگران زبان فارسی کمک میکند تا از مسائل جزئی و سادۀ زبان، چشمپوشی نکنند و آنها را در کار بررسی زبان و بهویژه ساختواژه و واژهسازی زبان فارسی هوشیار کند. اساساً بررسیهای زبانی نیازمند اینچنین ریزبینیهای دقیق است.
ساختواژه,واژهسازی,پسوندهای فریبکار,صورت تاریخی واژگان
https://nf.apll.ir/article_146099.html
https://nf.apll.ir/article_146099_c571af671ee2e97856169ab1291196f0.pdf
فرهنگستان زبان و ادب فارسی
نامه فرهنگستان
1025-0832
20
4
2022
02
20
ملاحظاتی پیرامون قرآن قدس بررسی تطبیقی ویژگیهای زبانی ترجمۀ قرآن قدس با فارسی میانه
53
72
FA
نیما
آصفی
دانشجوی دکتری فرهنگ و زبانهای باستانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
10.22034/nf.2022.146100
<strong>چکیده</strong><strong>: </strong>ویژگیهای زبانی ترجمۀ قرآن قدس نشان میدهد که این متن احتمالاً در محدودۀ سیستان نوشته شدهاست. گونۀ زبانی این متن اختلافهای بسیاری با فارسی دری دارد. در حقیقت این گونۀ زبانی جز در مواردی همچون تحولات آوایی که خاص منطقهای است که در آنجا به کتابت درآمدهاست، در باقی موارد شباهت بسیار با فارسی میانه دارد. در این پژوهش به بررسی تطبیقی این ترجمۀ کهن با زبان فارسی میانه پرداخته شدهاست. همچنین، کارکرد و شکل نوشتاری حروف اضافۀ «بـ ، بی» و نیز قید «بی» با برابرهای فارسی میانۀ آنها سنجیده شدهاست. مطلب دیگری که مورد بررسی قرار گرفتهاست ضمایر مبهم و موصول و نیز حرف ربط است. همچنین، به ویژگیهایی از این متن توجه شدهاست که نشان از تأثیر فارسی دری بر فارسی محلی مترجم دارد.
فارسی میانه,فارسی یهودی,فارسی نو,ترجمههای کهن قرآن,قرآن قدس
https://nf.apll.ir/article_146100.html
https://nf.apll.ir/article_146100_580de2ec2c8024c22332a2387232a0fe.pdf
فرهنگستان زبان و ادب فارسی
نامه فرهنگستان
1025-0832
20
4
2022
02
20
تحول فاءِ اعجمی یا صامت دولبی سایشی واکدار β از زبان طبری کهن تا زبان مازندرانی
73
100
FA
محمدعلی
میرزایی
کارشناسی ارشد فرهنگ و زبانهای باستانی، دانشگاه تهران ـ بولونیا
حمیده
ابراهیمی
کارشناسی ارشد فرهنگ و زبانهای باستانی، دانشگاه تهران
10.22034/nf.2022.146102
<strong>چکیده: </strong>از میان زبانهای ایرانی دورۀ میانه که دارای واجگونۀ سایشی دولبی واکدار β هستند، میتوان به سغدی، پهلوی اشکانی، فارسی میانۀ ترفانی و بلخی اشاره کرد. واج مذکور که نزد قدما به فاءِ اعجمی نیز معروف است، در متون اولیۀ اسلامی بهصورت «ڤ»، «ف» و صورت تصحیفشدۀ آن، «ق» مضبوط است. اما نکتۀ قابلِتوجه این است که زبان فارسی میانه نشانهای برای این صامت در خط پهلوی ندارد. به همین دلیل، میتوانیم ادعا کنیم که این واج حاصل تحول خودِ زبان طبری در دورۀ نو و با کمی تسامح، نیای همین زبان در دورۀ میانه بودهاست. علیرغم آنچه از متون فارسی قرون اولیۀ اسلامی درمورد این صامت بهدست آمده و دربارۀ آن مطالب متعددی نگاشته شده، از وجود چنین صامتی در زبان طبری، هیچ صحبتی به میان نیامدهاست. کلماتی مانند «*سَفزه» و «اَفروج» که در متون کهن طبری ثبت شدهاند، بهروشنی نشاندهندۀ این صامت در این زبان هستند. همچنین میدانیم که واجگونۀ β، زمان زیادی در زبانهای ایرانی نو باقی نمانده و در گونههای مختلف زبان فارسی، به واجهای p، b، v و f بدل شدهاست. اما در زبان طبری کهن و برخی واژهها در گویشهای مازندران، تحول آوایی دیگری رخ داده که حاصل آن به تولید مصوت ō̆ یا ū̆ انجامیدهاست، مانند «اوروج o/urūj»، «شو šō»، «اوou/o »، «اوکَتَن o/ukatan»، «فَرسیو farsiyo» و «لو lu». در این مقاله، قصد داریم با رویکرد زبانشناسی تاریخی، وجود فاءِ اعجمی در زبان طبری و بقایای آن در زبان مازندرانی را اثبات کنیم و به تبیین قواعدی بپردازیم که توجیهکنندۀ این تحول آوایی رخداده در زبان طبری باشد. همچنین موارد استثنا زبان طبری را مرور میکنیم و درنهایت، به قاعدهای که جایگزین تحول یادشده گشتهاست، اشاره خواهیم کرد. سرانجام از میان همین یافتهها، به شناسایی دورههای تحول زبان طبری دست خواهیم یافت.
زبانشناسی تاریخی,زبانهای ایرانی,زبان طبری,زبان مازندرانی,متون کهن طبری,فاءِ اعجمی
https://nf.apll.ir/article_146102.html
https://nf.apll.ir/article_146102_de2d03eeae9c9fd97bcfadd5f9eb80ec.pdf