نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه تهران

2 فرهنگستان زبان و ادب فارسی

چکیده

ارد (پهلوی: ard؛ اوستایی: aṣ̌i-؛ ایرانی باستان: *árti- یا *ə́rti-)، یکی از ایزدان زردشتی است که روز بیست‌وپنجم ماه به نام او نام‌گذاری شده‌است و تلفظ آن به فتح اول مشهور است. ولی ازآنجاکه در شاهنامه چند بار با یزدگِرد (به کسر گاف) قافیه شده، قاعدتاً باید در زمان فردوسی اِرد (به کسر اول) تلفظ شده باشد. برخی محققان معتقدند که در این بیت‌ها فردوسی به مقتضای قافیه این کلمه را اِرد تلفّظ کرده و برخی دیگر معتقدند که همان اَرد تلفّظ کرده، منتها باز هم به مقتضای قافیه یزدگِرد را یزدگَرد (به فتح گاف) خوانده‌است. در این مقاله با عرضۀ شواهدی از یک متن فارسی نو به خط مانوی و برخی فرهنگ‌های کهن فارسی ـ فارسی و فارسی ـ عربی نشان داده شده‌است که در آغاز فارسی نو، در کنار اَرد، یک تلفّظ erd یا ird نیز وجود داشته و گویا همین تلفّظ کهن تلفّظ غالب نیز بوده‌است. با آنکه دربارﮤ اشتقاق این کلمه در ایرانی باستان بحث‌های بسیاری میان محققان غربی درگرفته، درمورد آن اتفاق نظری به‌وجود نیامده و تنها بعضی قرینه‌ها و نشانه‌ها ممکن است اشتقاق آن را از یکی از سه ریشۀ ar تأیید و نظر مخالف را تضعیف کند، یکی ریشۀ ar به معنای «به حرکت درآوردن»، «روانه کردن» و «فرستادن» (یا معنای لازم یا مجهول این افعال)، دیگری ریشۀ ar به معنای «بخشیدن»، «فراهم کردن»، و سدیگر ریشۀ ar به معنای «رسیدن». در این نوشته در تأیید هریک از این سه، مخصوصاً اولینِ آنها، دلایلی آمده‌است. به لحاظ درجۀ مصوتِ هجای ریشۀ کلمه نیز به نظر نمی‌رسد که بتوان از میان *árti- و *ərti- یکی را کاملاً اثبات کرد و دیگری را به‌کلی کنار نهاد؛ در این نوشته به قراینی *árti- رجحان داده شده‌است. با این حال، در صورت درست بودن شق دوم نیز، به نظر نویسندگان، علت کسرﮤ حرف اول کلمه را نباید در ایرانی باستان جست‌وجو کرد و به احتمال بسیار کامی شدن ثانوی مصوت اول کلمه، در نخستین ادوار فارسی دری یا مدتی پیش از آن، باعث این تغییر در تلفظ شده‌است.

منابع
ابوریحان بیرونی (۱۹۲۳)، الآثارالباقیه عن القرون الخالیه، به تصحیح ادوارد زاخائو، لایپزیگ.
ادیب نطنزی، ابوعبدالله حسین‌بن ابراهیم‌بن احمد (۱۳۸۴)، دستور اللغة (کتاب الخلاص)، به تصحیح سید علی اردلان جوان، مشهد، به‌نشر.
اسدی طوسی، علی‌بن احمد (۱۳۱۹)، لغت فرس، به تصحیح عباس اقبال، تهران، چاپخانۀ مجلس.
اسدی طوسی، علی‌بن احمد (۱۳۶۵)، لغت فرس، به تصحیح فتح‌الله مجتبائی و علی‌اشرف صادقی، تهران، خوارزمی.
اشه، رهام (۱۳۸۱)، آذرباد مهرسپندان، تهران، تیمورزاده.
انجو شیرازی، میرجمال‌الدین حسین (۱۳۵۱)، فرهنگ جهانگیری، به تصحیح رحیم عفیفی، مشهد، دانشگاه فردوسی.
اوبهی هروی، حافظ سلطانعلی (۱۳۶۵)، فرهنگ تحفة الاحباب، به تصحیح فریدون تقی‌زادﮤ طوسی و نصرت‌الزمان ریاضی هروی، مشهد، آستان قدس رضوی.
بادی، ابوالفتح حمدبن احمدبن حسین (۱۳۹۵)، کتاب الملخص فی اللغة، چاپ عکسی به کوشش محمود جعفری دهقی، تهران، میراث مکتوب.
برهان، محمدحسین‌بن خلف تبریزی (۱۳۵۷)، برهان قاطع، به تصحیح محمد معین، تهران، امیرکبیر.
بستان العارفین و تحفة المریدین (۱۳۵۴)، به تصحیح احمدعلی رجائی بخارائی، تهران، دانشگاه تهران.
بندهش (۱۳۶۹)، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، توس.
بندهش ایرانی (۱۳۴۸)، چاپ عکسی از روی نسخۀ شمارﮤ ۱ تهمورس دینشاه، تهران، بنیاد فرهنگ ایران (TD1).
بندهش ایرانی، روایات امید اشاوهیشتان و جز آن (۱۳۵۷)، چاپ عکسی از روی دست‌نویس ت د ۲، به کوشش ماهیار نوابی و دیگران، شیراز، مؤسسۀ آسیایی دانشگاه شیراز (TD2).
بهار، محمد تقی (۱۳۶۸)، دیوان، ۲ جلد، تهران، توس.
تقی‌زاده، سید حسن (۱۳۹۰ [۱۹۲۱ م])، فردوسی و شاهنامۀ او، به کوشش پژمان فیروزبخش، تهران، توس.
خالقی مطلق، جلال (۱۳۸۹)، یادداشت‌های شاهنامه، ۳ جلد (جلدهای ۹، ۱۰، ۱۱)، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
خالقی مطلق، جلال (۱۳۹۷ [۱۳۷۹])، «تاریخ پایان روز نظم شاهنامه»، سخن‌هایدیرینه، تهران، بنیاد موقوفات افشار.
دهخدا، علی‌اکبر و دیگران (۱۳۷۷)، لغت‌نامه، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران، مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا.
سلیم، عبدالامیر (۱۳۵۳)، «تطبیق روزهای ماه در فرهنگ ایرانی و احادیث اسلامی یا سی‌روزه در حدیث»، نشریۀ دانشکد ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ش ۱۱۱، ص ۲۵۱-۲۸۶.
صفی کحال، ابوالعلاء عبدالمؤمن جاروتی (۱۳۵۶)، فرهنگ مجموعة الفرس، به تصحیح عزیزالله جوینی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
فردوسی، ابوالقاسم (۱۳۸۶)، شاهنامه، به تصحیح جلال خالقی مطلق، ۸ جلد (جلد ۶ با همکاری محمود امیدسالار و جلد ۷ با همکاری ابوالفضل خطیبی)، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
فردوسی، ابوالقاسم (۱۳۹۳)، شاهنامه (۲ جلد)، به تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران، سخن.
فرهنگ فارسی مدرسۀ سپهسالار (۱۳۸۰)، به تصحیح علی‌اشرف صادقی، تهران، سخن.
فیضی سرهندی، الله‌داد (۱۳۳۷)، مدار الافاضل، به تصحیح محمد باقر، لاهور، دانشگاه پنجاب.
قمی، حسن‌بن محمد (۱۳۱۳)، تاریخ قم، ترجمۀ کهن از حسن‌بن علی‌بن حسن‌بن عبدالملک قمی، به تصحیح سید جلال طهرانی، تهران، مطبعۀ مجلس.
کردی نیشابوری (۱۳۵۵)، کتاب البلغة، به تصحیح مجتبی مینوی و فیروز حریرچی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
کلنز، ژان (۱۳۹۴)، مقالاتی دربار زردشت و دین زردشتی، ترجمۀ سید احمدرضا قائم‌مقامی، تهران، فرزان روز.
کیا، صادق (۱۳۳۵)، ماه فروردین روز خرداد، ایران کوده، ش ۱۶، تهران، چاپخانۀ محمدعلی علمی.
متن‌های پهلوی (بخش‌هایی از بندهش، زند وهومن یشت، دینکرد) (۱۳۴۸)، چاپ عکسی از روی مجموعۀ دستور هوشنگ، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
مسعود سعد سلمان (۱۳۶۴)، دیوان اشعار (۲ جلد)، به تصحیح مهدی نوریان، اصفهان، کمال.
معین، محمد (۱۳۵۷)، حواشی بر برهان قاطع (رک. برهان).
ناظم‌الاطباء (۱۳۵۵)، فرهنگ نفیسی (۵ جلد)، تهران، خیام.
Andreas, F. C. and W. B. Henning (1933), “Mitteliranische Manichaica aus Chinesisch-Turkestan II,” SPAW 1933, 294-363 (= Henning, Selected Papers I, 1-48).
Bailey, H. W. (1954), “Indo-Iranian Studies II,”Transactions of the Philological Society 53, 129-156.
Bailey, H. W. (1959), “Iranian arya- and daha-,” Transactions of the Philological Society 58, 71-115.
Bailey, H. W. (1971), Zoroastrian Problems in the Ninth-Century Books, repr. with a new introduction, Oxford.
Bailey, H. W. (1979), Dictionary of Khotan Saka, Cambridge University Press.
Bartholomae, Ch. (1904), Altiranisches Wörterbuch, Strassburg.
Bartholomae, Ch. (1906), Zum altiranischen Wörterbuch, Strassburg.
de Blois, F. et al. (2006), Dictionary of Manichaean Texts, Vol II: Texts from Iraq and Iran (Texts in Syriac, Arabic, Persian and Zoroastrian Middle Persian), Brepols, Belgium.
Boyce, M. (1960), A Catalogue of the Iranian Manuscripts in the Manichean Script in the German Turfan Collection, Berlin.
Cantera, A. (2003), “Zu avestisch aṣ̌a-,” in S. Adhami (ed.), Paitimāna. Essays in Iranian, Indo-European and Indian Studies in Honor of Hanns-Peter Schmidt, Mazda Publishers, California, 250-265.
Cheung, J. (2007), Etymological Dictionary of the Iranian Verb, Leiden.
Debrunner → Wackernagel
Dehghan, K. (1982), Der Awesta-Text Srōš Yašt (Yasna 57) mit Pahlavi- und Sanskritübersetzung, München.
Drower, E. S. and R. Macuch (1963), A Mandaic Dictionary, Oxford University Press.
Durkin-Meisterernst, D. (2004), Dictionary of Manichean Middle Persian and Parthian, Brepols, Belgium.
Geldner, K. F. (1886-1896), Avesta. The Sacred Books of the Parsis, 3 Vols., Strassburg.
Gershevitch, I. (1954), A Grammar of Manichean Sogdian, Oxford University Press.
Gershevitch, I. (1959), The Avestan Hymn to Mithra, Cambridge University Press.
Gonda, J. (1954), “The Etymologies in the Ancient Indian Brāhmaṇas,” Lingua 5, 61-86.
Gonda, J. (1959), Stylistic Repetition in the Veda, Amsterdam.
Hartman, S. (1953), Gayōmart: Étude sur le syncretisme dans l’ancien Iran, Uppsala.
Henning, W. B. (1939), “Zum sogdischen Kalender,” Orientalia 8, 87-95.
Henning, W. B. (1977), Selected Papers, 2 Vols., Acta Iranica 14 and 15, Téhéran-Liège.
Hintze, A. (2000), ‚Lohn’ im Indoiranischen. Eine semantische Studie des Rigveda und Avesta, Wiesbaden.
Hintze, A. (2007), A Zoroastrian Liturgy. The Worship in Seven Chapters (Yasna 35-41), Wiesbaden.
Hintze, A. (2014), “Avestan Research 1991-2014. Part 1: Sources and Phonology,” Kratylos 59, 1-52.
Hintze, A. (2017), “The Advance of the Daēnā: The Vištāsp Yašt and an Obscure Word in the Hāδōxt Nask” in E. Morano, E. Provasi and A. Rossi (eds.), Studia Philologica Iranica: Gherardo Gnoli Memorial Volume, Rome, 165-178.
Hoffmann, K. (1992 [1986]), “Avestisch ṣ̌,” Aufsätze zur Indoiranistik, Vol. 3, Wiesbaden, 837-857.
Insler, S. (1975), The Gāthās of Zarathustra, Acta Iranica 8, Téhéran-Liège.
Jamasp-Asana (1897-1913), The Pahlavi Texts, Bombay.
Kellens, J. (1999), “Aṣ̌i ou le grand départ,” Journal Asiatique 282.2, 457-464.
Kellens, J. (2000), Essays on Zarathustra and Zoroastrianism, translated and edited by Prods Oktor Skjærvø, Mazda Publishers, California.
Kellens, J. (2006), Études avestiques et mazdéennes, Vol. 1, Paris.
Kellens, J. (2007), Études avestiques et mazdéennes, Vol. 2, Paris.
Kellens, J. (2010), Études avestiques et mazdéennes, Vol. 3, Paris.
Kellens, J. (2011), Études avestiques et mazdéennes, Vol. 4, Paris.
Kellens, J. and É. Pirart (1988-1991), Les textes vieil-avestiques, 3 Vols., Wiesbaden.
Kühn, I. (1970), “Rgvedisch anvartitr̥-,” Münchener Studien zur Sprachwissenschaft 28, 88-104.
Kümmel, M. J. (2000), “Der Aorist der Wurzel (n) ar im Indoiranischen,” in B. Forssman and R. Plath (eds.), Indoarisch, Iranisch und die Indogermanistik, Wiesbaden, 253-266.
MacKenzie, D.N. (1971), A Concise Pahlavi Dictionary, Oxford University Press.
Malandra, W. (2018), Farwardīn Yašt: Introduction, Translations, Text, Commentary, Glossary, Jordan Center for Persian Studies.
Mayrhofer, M. (1986-2001), Etymologisches Wörterbuch des Altindoarischen, 3 Vols., Heidelberg.
Miller, G. (1968), “rt-Clusters in Avestan,” Language 44, 274-283.
Nöldeke, Th. (1879), “Ueber îrânische Ortsnamen auf kert und andre Endungen,” Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 33/1, 143-156.
Pirart, É. (2001), “Avestique ṣ̌,” Journal Asiatique 289.1, 87-146.
Pirart, É. (2004), L’éloge mazdéen de l’ivresse: édition, traduction et commentaire du Hōm Stōd, Paris.
Rix, H. et al. (2001), Lexikon der indogermanischen Verben, Wiesbaden.
Schlerath, B. (1987), “Aši,” Encyclopaedia Iranica, ed. by E. Yarshater, Vol. II, Fasc. 7, 750-751.
Skjærvø, P. O. (1986),“Ard Yašt,” Encyclopaedia Iranica, ed. by E. Yarshater, Vol. II, Fasc. 4, 355-356.
Sundermann, W. (1979), “Die mittelpersischen und parthischen Turfantexte als Quellen zur Geschichte des vorislamischen Zentralasien” in J. Harmatta (ed.), Prolegomena to the Sources on the History of Pre-islamic Central Asia, Budapest, 143-151.
Tavernier, J. (2007), Iranica in the Achaemenid Period (ca. 550-330 B.C.): Lexicon of Old Iranian Proper Names and Loanwords, Attested in Non-Iranian Texts, Leuven.
de Vaan, M. (2003), The Avestan Vowels, Amsterdam.
Wackernagel, J. and A. Debrunner (1905-1954), Altindische Grammatik, Vol. II.1: Einleitung zur Wortlehre. Nominalkomposition; Vol. II.2: Die Nominalsuffixe, Göttingen.
Werba, Ch. H. (1986), “Ghost-words in the Gāθās,” Die Sprache 32/2: 334-364.