نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی

چکیده

در این گفتار با استناد به دو کتاب الصناعتین و الفروق اللغویۀ ابوهلال عسکرى ـ ادیب و بلاغی ایرانی سدۀ چهارم هجری قمری ـ به بررسی بخشی از تأمّلات او دربارۀ زبان و معنا پرداخته‌ایم. ابوهلال در کتاب الصناعتین معتقد به جدایی لفظ و معنا و ارتباط نخستین با فصاحت و دومین با بلاغت است. او بارها بر اهمیّت معنای درست و ساده و نیز لفظ زیبا تأکید می‌کند. هرچند سخن او در ظاهر متناقض است و سبب تردیدِ خواننده در تعیین مهم‌تر بودن لفظ یا معنا می‌شود. معنا از نظر وی قصد و ارادۀ ذهنی است و لفظ به شرطی درست است که همسو با آن باشد. همچنین در فهم معنا، نه‌تنها سادگی معنا، بلکه گوینده و شنونده و جایگاه‌های سکوت نیز اهمیّت دارد. ابوهلال عسکری در الفروق فی اللغة ـ که در اصل فرهنگی مبتنی بر بیان تمایز بین کلمات به‌ظاهر هم‌معناست ـ نشان می‌دهد که قائل به ترادف کامل و نیز اشتراک معنایی نیست. او نخست تکرار و عطف را دو نشانه برای عدم هم‌معنایی می‌داند و سپس هشت معیار صرفی و نحوی و معنایی را برای تشخیص اختلاف بین کلمات به‌ظاهر هم‌معنا به‌دست می‌دهد. بااین‌حال، می‌توان با قراینی دریافت که او همواره پایبند بر این نظر خود نیست.

کلیدواژه‌ها

منابع
ابن‌طباطبا، احمدبن محمّد (۱۹۵۶)، عیار الشعر، تحقیق طه الحاجری و محمّد زغلول سلام، قاهره: تجاریة الکبری.
باقر، علیرضا (۱۳۷۸)، «بررسی موضوع لفظ و معنی در دو کتاب الصناعتین و دلائل‌الاعجاز»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش ۱۵۱، ص ۱۸۹ـ۲۰۴.
الجاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (۱۴۲۳ھ.)، البیان و التبیین، تحقیق علی بوملحم، ج ۱، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
حق‌بین، فریده (۱۳۹۲)، زبان‌شناسی ایرانی، تهران: مرکز.
سیبویه، عمرو بن عثمان (۱۹۸۸)، الکتاب، تحقیق و شرح عبدالسلام محمّد هارون، ج ۱، طبعة الثالثة، قاهره: مکتبة الخانجی.
شاملی، نصرالله و فریبا حسینی (۱۳۸۹)، «جمال المعنی و حسن التعبیر فی الکلام العربی»، مجلۀ ادب و زبان دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورۀ جدید، ش ۲۵، ص ۷۵ـ۹۲.
شعبانی، اکبر (۱۳۸۳)، «سیری اجمالی بر تدوین علوم بلاغی در عرب»، فصلنامۀ تخصّصی ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، سال ۱، ش ۱ و ۲، ص ۶۷ـ۷۷.
صفوی، کورش (۱۳۸۳)، درآمدی بر معنی‌شناسی، تهران: سورۀ مهر.
عسکری، ابوهلال (۱۹۵۲)، الصناعتین، تحقیق علی‌محمّد البجاوی و محمّد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: عیسی‌البابی الحلبی و الشرکاء.
ـــــــــــــــــــ (۱۳۵۳ ق)، الفروق‌اللغویة، قاهره: مکتبة القدسی.
علوی‌مقدم، محمّد (۱۳۵۱)، «اهمیّت بلاغت و تطوّر آن»، مجلۀ ادبیّات و علوم انسانی مشهد، ش۳۰، ص ۳۸۶ـ۴۱۸.
علوی‌مقدم، محمّد (۱۳۵۷)، «بلاغت فارسی و تطوّر آن با پیشگفتاری از بلاغت عربی»، مجلۀ ادبیّات و علوم انسانی مشهد، ش ۵۵، ص ۵۸۲ـ۶۶۰.
العماری، علی‌محمّدحسن (۱۳۸۲ق)، «ابوهلال العسکری»، الازهر، العدد ۲۱۷، ص ۳۲۸ـ۳۳۵.
قاسمی حاجی‌آبادی، لیلا؛ زهرا شاه‌محمدی و دیگران (۱۳۹۵)، «بررسی واژگان مترادف در قرآن کریم از نگاه ابوهلال عسکری با تکیه بر دیدگاه لغویان و مفسّران»، مجلۀ مطالعات تطبیقی قرآن‌پژوهی، ص ۱ـ۱۶.
محبتی، مهدی (۱۳۸۴)، «الصناعتین ابوهلال و نقش و جایگاه آن در نقد و ادب اسلامی ـ ایرانی»، مجلۀ نامۀ انجمن، ش ۱۹، ص ۱۳۹ـ۱۵۴.
ــــــــ (۱۳۹۰)، از معنا تا صورت، ج ۱، تهران: سخن.
محمّدرضایی، علیرضا (۱۳۷۹)، «طبع و صنعت، لفظ و معنا به‌عنوان دو قضیۀ مهم نقد ادبی در کتاب الصناعتین ابوهلال عسکری»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال ۴۳، ش ۳، ص ۲۳۷ـ۲۵۰.
مهدوی دامغانی، احمد (۱۳۷۵)، «در باب بلاغت»، مجلۀ نامۀ فرهنگستان، ش ۷، ص ۱۵ـ۵۳.
الندیم، محمّدبن اسحق (۱۳۸۱)، کتاب الفهرست، به تحقیق رضا تجدّد، تهران: اساطیر.
نیازی، شهریار و مهین حاجی‌زاده (۱۳۸۵)، «پدیدۀ چندمعنایی در زبان عربی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال ۵۷، ش ۱، ص ۷۷ـ۹۶.
یاقوت حموی، یاقوت‌بن عبدالله (۱۹۹۳)، معجم الادباء، به تحقیق احسان عباس، ج ۲، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
Kanazi, Georg J. (1989), Studies in the Kitab as-Sinaatayn of Abu Hilal al-Askari, Leiden: Brill.
Palmer, F. R. (1981), Semantics, Second Edition, Cambridge: Cambridge University Press.
Saeed, John I. (2016), Semantics, Fourth Edition, Chichester, West Sussex; Malden, MA: Wiley-Blackwell.