نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات عربی ، دانشکده ادبیات و زبان های خارجی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

چکیده

رواج واژگان بیگانه به‌ویژه پارسی در زبان عربی، از روزگار خلافت عباسی تاکنون، نگاه پژوهشگران را به خود جلب کرده و یادداشت‌های زیادی دربارة این واژه‌ها و اصلشان در زبان پارسی و شیوه‌های تعریب و ضوابطش به نگارش درآمده، همان‌گونه که به ریشه‌های سیاسی، جغرافیایی و دینیِ گسترش این واژه‌ها در زبان عربی پرداخته شده است ولی آنچه کمتر و شاید هرگز از آن سخنی به میان نیامده نقش و کارکرد هنری این واژگان در شعر تازی است. اگر با نگاه تیزبینانه‌تر به جایگاه واژه‌های پارسی در شعر تازی بنگریم، درمی‌یابیم که بسیاری از آنها به مثابة قافیه به کار رفته‌اند و چون از ارزش والای هنری، موسیقایی و معنایی قافیه در این شعر آگاهیم، توان پنداشت که سرایندگان عربی‌زبان، آگاهانه و با هدف بهره‌گیری از ارزش‌های موسیقایی و معنایی این واژگان آنها را در قافیه به کار برده‌اند. نویسنده، در جستار پیش‌رو، نخست از برخی بیت‌ها، قطعه‌ها و قصیده‌هایی که سرایندگانشان از واژه‌های بیگانه و به‌ویژه پارسی در جایگاه قافیه بهره برده‌اند، یاد می‌کند و سپس از کارکرد فنّی یا انگیزة هنری کاربرد چنین واژگانی در این جایگاه سخن می‌گوید. ارزشمندترین کارکردهای هنری واژگان پارسی قافیه را می‌توان به درازا کشیدن چکامه‌های عربی، آشنایی‌زدایی معنایی نزد خواننده و کمک به اثربخشی موسیقایی شعر عربی دانست. سرایندگان برای بهره‌گیری از این ارزش‌ها واژه‌های پارسی قافیه را در ساخت‌های گوناگون اسمی، فعلی، وصفی و چه‌بسا ساخت‌هایی متفاوت با ساخت شناختة آنها میان مردم عرب‌زبان به کار برده و گاه ترکیب‌هایی دوبخشی از واژه‌های عربی و پارسی ساخته‌اند تا بتوانند این واژه‌ها را با دیگر واژه‌های عربی قافیه هم‌ساز و هم‌آوا کنند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Persian Words and Rhyme of Arabic Poems

نویسنده [English]

  • Hossein Imanian

Assistant Professor, Department of Arabic Language and Literature, Faculty of Literature and Foreign Languages, Kashan University, Kashan, Iran

چکیده [English]

The spread of foreign words, especially Persian, in the Arabic language, from the time of the Abbasid caliphate until now, has attracted the attention of researchers, and many articles have been written about these words and their origin in the Persian language, as well as their translation methods and rules. The political, geographical and religious spread of these words in the Arabic language has been discussed as well, but what is less and perhaps never mentioned is the artistic role and function of these words in Arabic poetry. If we take a closer look at the position of Persian words in Arabic poems, we find that many of them are used in rhymes, and since we know the high artistic, musical and semantic value of rhyme in Arabic poetry, we can assume that the Arab poets, knowingly and with a purpose taking advantage of the musical and semantic values of these words, have used them in rhymes. In the present essay, the author first mentions some verses, pieces and odes whose composers have used foreign words, especially Persian, in the rhymes, and then talks about the technical function or artistic motivation of using such words in this position. The most valuable artistic functions of Persian rhyming words can be considered as elongating Arabic odes, semantically defamiliarizing the verses in the reader's mind and contributing to the musical effectiveness of Arabic poetry. In order to take advantage of these values, the poets have used Persian rhyming words in various nominative, verbal, and adjective constructions, and sometimes constructions different from the known forms among Arab-speaking people. They have also made two-part combinations of Arabic and Persian words so that they can combine these words with other Arabic rhyming words.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Arabic poetry
  • Persian words
  • translation
  • rhyme
  • rhyme music
  • defamiliarization
آذرنوش، آذرتاش. تاریخ چوگان در ایران و سرزمین‌های عربی. تهران: ماهی، 1392.
ابن حمدون، محمد بن الحسن. التذکرة الحمدونیة. تحقیق إحسان عباس و بَکر عبّاس. بیروت: دار صادر، 1996م.
ابن داود الأصبهانی، محمد. الزهرة. تحقیق إبراهیم السامرّائی. ط2. الزرقاء: مکتبة المنار، 1985م.
ابن درید، محمد بن الحسین. جمهرة اللغه. تحقیق رمزی منیر بعلبکی. بیروت: دار العلم للملایین، 1987م.
ابن‌الرومی، علی‌بن‌عباس. الدیوان. شرح أحمدحسن‌بسج. بیروت: دار‌الکتب العلمیة، 2002م.
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم. أدب الکاتب. تحقیق محمد الدالی. بیروت: مؤسسة الرسالة، 1981م.
ابن منظور، محمد بن مکرم. لسان العرب. بیروت: دار صادر، 1990م.
أبوالفرج الأصفهانی، علی بن الحسین. الأغانی. تحقیق إحسان عباس و إبراهیم السعافین و بکر عباس. ط3. بیروت: دار صادر، 2008م.
أبونواس، الحسن بن هانیء. الدیوان. تحقیق إیفالد فاغنر. شتوتغارت: دار فرانز شتایز فیسبادن، 1988م.
احمد، نذیر. قند پارسی (هجده گفتار ادبی و تاریخی). به کوشش سیدحسن عباس. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1371.
بکّار، یوسف حسین. بناءالقصیدة فی النقد العربی القدیم. بیروت: دار الأندلس، 1982م.
التنوخی، ابو علی عبدالله بن المحسّن. کتاب القوافی. تحقیق عونی عبدالرؤوف. ط2. القاهرة: مکتبة الخانجی، 1978م.
التوحیدی، أبوحیان. البصائر و الذخائر. بیروت: دار صادر، 1988م.
الجاحظ، أبوعثمان عمرو بن بحر. البیان والتبیین. بی‌جا: دار الفکر للجمیع، 1968م.
الجرجانی، ابوالحسن. الوساطة بین المتنبی و خصومه. القاهرة: دار المعارف، 1992م.
الجوالیقی، موهوب بن أحمد. شرح أدب الکاتب. تقدیم مصطفی صادق الرافعی. بیروت: دار الکتاب العربی، بی‌تا.
ــــــ . المُعرّب من الکلام الأعجمیّ علی حروف المعجم. تحقیق احمد محمد شاکر. طهران: چاپ افست، 1966م.
حسین، طه و الآخرون. التوجیه الأدبی. بیروت: عالم الأدب، 2016م.
الحموی، شهاب‌الدین یاقوت. معجم البلدان. بیروت: دار صادر، بی‌تا.
دهخدا، علی‌اکبر. لغتنامه. زیر نظر محمد معین. تهران: دانشگاه تهران، 1346.
السیرافی، أبوسعید. ضرورة الشعر. تحقیق رمضان عبدالتوّاب. بیروت: دار النهضة العربیة، 1985م.
السیوطی، جلال‌الدین. المزهر فی علوم اللغة و أنواعها. شرح و تحقیق محمد أحمد جاد المولی و علی محمد البجاوی و محمد أبوالفضل إبراهیم. بیروت: دار الجیل و دار الفکر، بی‌تا.
الشابشتی، علی بن محمد. الدیارات. تحقیق کورکیس عوّاد. ط2. بیروت: دار الرائد العربی، 1986م.
شرح دیوان رؤبة بن العجاج. مؤلف ناشناس. تحقیق ضاحی عبدالباقی محمد. القاهرة: مجمع اللغة العربیة، 2011م.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. موسیقی شعر. چ2. تهران: آگاه، 1368.
الصولی، أبوبکر محمد بن یحیی. أخبار الراضی بالله والمتّقی من کتاب الأوراق. تحقیق ج. هیورث. ط2. بیروت: دار المسیرة، 1979م.
عبدالرؤوف، عونی. القافیة والأصوات اللغویة. القاهرة: مکتبة الخانجی، 1977م.
العجّاج.  الدیوان (روایة و شرح عبدالملک بن قریب الأصمعی). تحقیق عزة حسن. بیروت: دار الشرق العربی، 1995م.
المرزبانی، محمد بن عمران. الموشح فی مآخذ العلماء علی الشعراء. تحقیق محمد حسین شمس‌الدین. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1955م.
هداره، محمد مصطفی. اتجاهات الشعر العربی فی القرن الثانی الهجری. بیروت: دار العلوم العربیة، 1988م.