نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران
10.22034/nf.2022.167952
چکیده
عجایب‌نامه‌نویسی گونه‌ای ادبی در قالب نظم و نثر است که به معرفی شگفتی‌های جهان در حوزه‌های جغرافیا، نجوم، انسان‌شناسی، حیوان‌شناسی، نباتات و... می‌پردازد و تأثیر بسیاری در رشد مطالعات مربوط به این حیطه‌‌ها و نیز اسطوره‌شناسی دارد.
در تاریخ اسلام، به‌سبب ابهام معانی قرآن، کتب بسیاری در تفسیر آن و شرح معانی و آیات نوشته شد که در برخی از آنها، مفسران نومسلمان، برای جذب مخاطب، افسانه‌های شگفت‌انگیز بسیاری را از کتاب‌های آسمانی پیشین خود وارد داستان‌های قرآنی کردند.
ادبیات فارسی دری، از آغاز پیدایش در قرن سوم، پیوندی ناگسستنی با معارف اسلامی برقرار کرد و به‌دلیل جنبه‌های مشترک تفسیرنگاری و عجایب‌نویسی، از عجایب‌نگاری الهام گرفت. هدف این جستار تبیین پیوند میان عجایب‌نگاری، تفسیرنویسی و متون ادبی است.
کلیدواژه‌ها
آلوسی، محمود بن عبدالله بغدادی. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و سبع المثانی. ج 12. بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
اخسیکتی، اثیرالدین. دیوان اشعار. تصحیح رکن‌الدین همایون‌فرخ. تهران: اساطیر، 1389.
اسدی طوسی، ابونصر علی بن احمد. گرشاسپ‌نامه. تصحیح حبیب یغمایی. تهران: دنیای کتاب، 1386.
اسفراینی، شهفور بن طاهر. تاج التراجم فی تفسیر القرآن للأعاجم. تصحیح نجیب مایل هروی و علی‌اکبر الهی خراسانی. ج 1ـ2. تهران: علمی و فرهنگی، 1375.
اصفهانی، جمال‌الدین عبدالرزاق. دیوان اشعار. تصحیح وحید دستگردی. تهران: نگاه، 1379.
افلاکی عارفی، شمس‌الدین احمد. مناقب‌العارفین. تصحیح تحسین یازیجی. ج 1. چ 2. تهران: دنیای کتاب، 1362.
براتی، پرویز. عجایب ایرانی: روایت، شکل و ساختار فانتزی عجایب‌نامه‌ها. تهران: افکار، 1388.
حری، ابوالفضل. کلک خیال‌انگیز: بوطیقای ادبیات وهمناک، کرامات و معجزات. تهران: نی، 1393.
خاقانی شروانی، افضل‌الدین بدیل بن علی. دیوان اشعار. تصحیح جلالالدین کزازی. ج 2. تهران: مرکز، 1375.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین الحسینی. حبیب السیر فی اخبار افراد البشر. ج 4. تهران: کتابخانۀ خیام، بی‌تا.
خوشدل، محمدرضا. موجودات ماورایی: پژوهشی پیرامون خلقت جن. تهران: آرون، 1382.
دهلوی، نجم‌الدین حسن. فوائد الفؤاد. تصحیح محمد لطیف ملک. تهران: روزنه، 1377.
دیّاری، محمدتقی. پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن. تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی، 1379.
رستگار فسایی، منصور. پیکرگردانی در اساطیر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383.
رکنی یزدی، محمدمهدی و عبدالله رادمرد. گزیدۀ متون تفسیری فارسی. چ 3 (با اصلاحات). تهران: سمت، 1388.
زرقانی، عبدالعظیم. مناهل العرفان فی علوم القرآن. ج 12. قاهره: عیسی البابی الحلبی و الشرکاء، بی‌تا.
زمردی، حمیرا. نقد تطبیقی ادیان و اساطیر در شاهنامۀ فردوسی، خمسۀ نظامی و منطق‌الطیر. تهران: زوار، 1382.
سعدی شیرازی، مشرفالدین بن مصلح. کلیات. تصحیح محمدعلی فروغی. تهران: ایران، بی‌تا.
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. حدیقة‌الحقیقه و شریعة‌الطریقه. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. تهران: سپهر، بی‌تا.
سورآبادی، عتیق بن محمد. تفسیر سورآبادی (تفسیرالتفاسیر). تحقیق علی‌اکبر سعیدی سیرجانی. تهران: فرهنگ نشر نو، 1381.
طاهری، علیرضا و مریم زند حقیقی. «تصویر دیو، غول و جن در کتاب عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات قزوینی». هنرهای تجسمی نقش‌مایه. 5/12 (پاییز 1391): 27ـ38.
طبری، محمد بن جریر. جامع البیان فی تفسیر القرآن. تصحیح حبیب یغمایی. ج 4 و 7. تهران: دانشگاه تهران، 1339.
طوسی، محمد بن احمد بن محمود. عجایب المخلوقات. تصحیح منوچهر ستوده. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345.
عبادزادۀ کرمانی، محمد. داستان شیرین و تاریخی کشتی نوح و ماجراهای تاریخی در جستجوی کشتی نوح و کشف جدید دربارۀ این واقعۀ تاریخی. تهران: رجبی، 1366.
عراقی، فخرالدین ابراهیم بن بزرگمهر. دیوان اشعار. تصحیح سعید نفیسی. تهران: سنایی، 1338.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمد بن ابوبکر. تذکرة الأولیاء. تصحیح رینولد نیکلسون. تهران: مرکزی، 1336.
ــــــ.. مصیبت‌نامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. چ5. تهران: سخن، 1388.
فرنبغ دادگی. بندهشن. تحقیق مهرداد بهار. چ 4. تهران: توس، 1369.
قبادیانی بلخی، ابومعین ناصر بن خسرو. دیوان اشعار. تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران: دانشگاه تهران، 1353.
قرطبی، محمد بن احمد. الجامع لأحکام القرآن. ج 9. قاهره: دار الکتب المصریه، 1351ق.
قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود. عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات. تصحیح یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه. قم: مجمع ذخایر اسلامی با همکاری کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، 1390.
قوامی رازی، بدرالدین. دیوان اشعار. تصحیح جلالالدین حسینی ارموی. تهران: سپهر، 1334.
کریستن‌سن، آرتور. نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه، 1377.
گرگانی، فخرالدین اسعد. ویس و رامین. تصحیح مجتبی مینوی. تهران: فخر رازی، بی‌تا.
محمدقاسمی، حمید. اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان‌های انبیا در تفاسیر قرآن. چ 3. تهران: سروش، 1384.
مروزی، ابی‌نصر محمد بن قطان. سراج القلوب. تهران: کتابچی، 1370.
مولوی بلخی، جلالالدین محمد بن محمد. کلیات شمس. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: دانشگاه تهران، 1336.
میبدی، ابوالفضل احمد بن محمد ابی سعد. کشف الأسرار و عدة الأبرار. تصحیح علی‌اصغر حکمت. ج 10. تهران: امیرکبیر، 1361.
نزاری قهستانی، سعدالدین بن شمس‌الدین. دیوان اشعار. تصحیح مظاهر مصفا. ج 2. تهران: سخن، 1371.
نسفی، عبدالعزیز بن محمد. کشف الحقایق. تصحیح احمد مهدوی دامغانی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1344.
نظامی گنجوی، جمال‌الدین الیاس بن یوسف. هفت پیکر. تصحیح برات زنجانی. چ 3. تهران: دانشگاه تهران، 1383.
نیشابوری، ابواسحاق ابراهیم بن منصور بن خلف. قصص الأنبیاء. تصحیح حبیب یغمایی. چ 3. تهران: علمی و فرهنگی، 1382.
نیشابوری رازی (ابوالفتوح رازی)، حسن بن علی. روض الجِنان و روح الجَنان. تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1375.
وطواط، رشیدالدین محمد بن محمد. دیوان اشعار. تصحیح سعید نفیسی. تهران: بارانی، 1339.
یازعی (الفرطوسی)، مهدی. تفصیل و تحقیق راجع به آفرینش حضرت آدم (ع) به موجب قصص قرآن، ادیان و دیدگاه‌های مختلف. قم: سلسله، 1382.
)