نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، ایران

10.22034/nf.2024.191913

چکیده

میر سید شریف جرجانی، متکلّم، فیلسوف، منطقی، ادیب و منتقد ایرانی قرن هشتم و نهم هجری است. جرجانی آثار فراوانی دارد و بر بسیاری از کتب متقدّم و متأخّر خود، شرح و حاشیه نوشته است. نفوذ اندیشه‎ها، آرا و آثار جرجانی حتی در سرزمین‎هایی که او در آن‌ها نبوده است، بسیار است. گسترۀ نفوذ او چنان بود که نویسندگان ایرانی، ترک، عرب و همچنین شبه‎قارّه آثارش را می‎خوانده و به نوشته‎هایش استناد می‎کرده‏اند. در طی چند قرن، در شبه‎قارّۀ هند، آثار جرجانی را در نظامِ مدرسی می‎خوانده و بر آن‌ها شرح و حاشیه می‎نوشته یا تحریرهای تازه‎ای از آن‌ها فراهم می‎آورده‎اند. همچنین گاه به تلخیص یا ترجمۀ آن‌ها می‎پرداخته‏اند. نسخه‎های‌خطّی، کتاب‎های چاپ سنگی و سربی آثار جرجانی در کتابخانه‎های این سرزمین‌ها فراوان است. شاگردان و نوادگان جرجانی هم در جریان گسترش آرای او در آنجا مؤثر بودند. در این مقاله، پس از اشاره به زندگی، احوال و آثار جرجانی، با تأکید بر منابع نوشتاری شبه‎قارّه، به بررسی تأثیر آرا و آثار او در این سرزمین‎ها می‎پردازیم.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Influence of Sharif Jorjani's Thoughts, Ideas and Works on the Subcontinent

نویسنده [English]

  • Shohreh Ma’refat

Assistant Professor of Persian Language and Literature Academy, Tehran, Iran

چکیده [English]

Mir Seyyed Sharif Jorjani is an Iranian theologian, philosopher, logician, writer and critic of the eighth and ninth centuries AH. Jorjani has many works and has written commentaries and margins on many of his earlier and later books. Jorjani's ideas, opinions and works are very influential, even in lands where he has not been. His influence was such that Iranian, Turkish, Arab, and subcontinental writers read his works and cited his writings. For several centuries, in the Indian subcontinent, Jorjani's works have been read in the school system and annotated or new writings have been provided. They have also sometimes summarized or translated them. Manuscripts, lithographs and lead books of Jorjani’s works are abundant in the libraries of these places. Jorjani's students and descendants were also influential in spreading his views there. In the present article, after referring to the life, circumstances and works of Jorjani, with emphasis on the written sources of the subcontinent, we examine the influence of his views and works in these territories.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jorjani
  • subcontinent
  • manuscripts and lithographs
  • school system
  • summary and description
«آثار شعراء باستان»، اخگر، ش۴۵، ۱۳۲۸، ص 23-2۴
«آثار معاصرین»، ارمغان، س 12، ش1، ۱۳۱۰، ص 30-38.
آرزو، سراج‎الدین علی‌خان، تذکرۀ مجمع‌النفائس، به کوشش مهر نور محمدخان، با همکاری زیب‌النساء علی‌خان، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام‎آباد، ۲۰۰۶.
آزاد بلگرامی، میر غلامعلی، مآثر الکرام (دفتر اوّل)، به اهتمام محمد قادر علی‌خان صوفی، مطبع مفید عام، آگره، ۱۹۱۰.
آفتاب‌رای لکهنوی، تذکرۀ ریاض‌العارفین، به تصحیح و مقدّمۀ سید حسام‎الدین راشدی، مرکز تحقیقات ایران و پاکستان، اسلام‎آباد، ۱۹۷۶.
احمد‌خان (۱)، فهرست نسخه‎های خطّی خزانۀ مفتی در اسلام‎آباد (مقتنیات خزانة المفتی)، تصحیح سید محمود نریمانی، مجمع ذخایر اسلامی ، قم، ۱۳۸۸.
ــــــــــ ، (۲)، معجم المطبوعات العربیّة فی شبه‎القارّة الهندیّة الباکستانیّة، مکتبة الفهد، ریاض، ۲۰۰۰.
اختر راهی، ترجمه‎های متون به زبان‌های پاکستانی، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام‎آباد، ۱۹۸۶.
اختر هوگلی، قاضی محمدصادق‌خان، تذکرۀ آفتاب عالمتاب، تصحیح مرضیه بیگ‏وردی، زیر نظر یوسف بیگ‌باباپور، سفیر اردهال،‌ تهران، ‌۱۳۹۲.
اردشیری، حسین، «سلطان‌الواعظین شیرازی، الگوی تبلیغ»، مبلّغان، ش87، ۱۳۸۵، ص 178-190.
اوحدی بلیانی، تذکرۀ عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین، به ‌کوشش سید محسن ناجی نصرآبادی، میراث مکتوب،‌ تهران، ۱۳۸۸.
ایمان، رحم‌علی‌خان، منتخب‌اللّطایف، تصحیح و توضیح حسین علیزاده و مهدی علیزاده، طهوری، تهران، ۱۳۸۶.
بداؤنی، عبدالقادر بن ملوک شاه، منتخب‌التواریخ، به تصحیح مولوی احمد علی صاحب، با مقدمه و اضافات توفیق هـ. سبحانی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، ۱۳79.
پورجوادی، امیرحسین، «جرجانی، علی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی،‌ تهران، ۱۳۸۸.
تسبیحی، محمدحسین (۱)، فهرست الفبایی نسخه‏های خطّی کتابخانۀ گنج‎بخش، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان و اس، تی، پرنترز ، اسلام‎آباد، ۲۰۰۰.
ــــــــــ (۲)، کتابخانه‎های پاکستان، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام‎آباد، 1977.
تنکابنی، محمد بن سلیمان، قصص‌العلماء، کتابفروشی علمیۀ اسلامیه، تهران، بی‌تا.
ثبوت، اکبر (۱)، «دیوبندیان»، شبه‌قارّه، ش 1، ۱۳۹۲، ص 27-38.
ــــــــــ (۲)، «فیلسوف شیرازی در هند»، اطّلاعات حکمت و معرفت، س۵، ش11، ۱۳۸۹، ص 12-19.
ــــــــــ (۳)، «کتاب‌های ایرانیان در برنامه‎های مدارس اسلامی هند»، آینۀ میراث، ش ۴0، ۱۳۸۷، ص 13-32.
ثناء‎اللّه پانی‌پتی، التّفسیر المظهری، مکتبة رشدیة، پاکستان، ۱۴۱۲.
جامی، عبدالرحمن، نفحات الأنس من حضرات القدس، به‌ کوشش محمود عابدی، سخن، تهران، ۱۳۷۰.
جرجانی، میر سید شریف، شرح المواقف مع حاشیتین لعبد الحکیم سیالکوتی و حسن چلبی، مصحّح بدرالدین النّعسانی، مطبعة السّعادة، مصر، ۱۳۲۷ق.
چوهدری، شاهد، «ایران و اقبال»، مجموعه‎مقالات همایش علامه اقبال، وزارت امور خارجه، تهران، ۱۳۸۰.
حاج‌سید‌جوادی، سید کمال، «عبدالحق محدّث دهلوی»، آینۀ میراث، ۱۳۸۷، ش ۴0، ۱۳۸۷، ص 133-1۴۶.
حسنی لکهنوی، عبدالحی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النّواظر، دائرةالمعارف العثمانیة، حیدرآباد دکن، ۱۹۵۹.
حسین، محمد بشیر، فهرست مخطوطات شیرانی، ادارۀ تحقیقات پاکستان، دانشگاه پنجاب، لاهور، ۱۹۷۳.
حسینی اشکوری، صادق، فهرست نسخه‎های خطّی کتابخانۀ ممتاز‌العلما (لکهنو-هند)، مجمع ذخایر اسلامی، قم، ۱۳۸۵.
حسینی تربتی، ابوطالب، تزوکات تیموری، کتابفروشی اسدی، تهران، ۱۳۴۲.
حسینی فسایی، حسن، فارسنامۀ ناصری، تصحیح و تحشیۀ منصور رستگار فسایی، امیرکبیر، تهران، ۱۳۸۲.
الحسینی المیلانی، السید علی، نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الأنوار، بی‎جا، ۱۳۷۸ق.
خنجی، فضل‎اللّه بن روزبهان، مهماننامۀ بخارا، به ‎کوشش منوچهر ستوده، بنگاه ترجمه و نشر کتاب،‌ تهران، ۲۵۳۵.
خواجگی شیرازی، محمد بن احمد، النّظامیة فی مذهب الإمامیة (متن کلامی فارسی قرن دهم هـ. ق)، تصحیح و تحقیق علی اوجبی، قبله، تهران، ۱۳۷۵.
خواجه‌پیری، مهدی (زیر نظر)، فهرست نسخه‎های خطّی کتابخانۀ راجه محمودآباد، لکهنو، با همکاری شریف حسین قاسمی، محمد اسلم‌خان و بهرام یمنی، مرکز تحقیقات زبان فارسی در هند،‌ دهلی، ۱۴۰۸ق.
خواندمیر، غیاث‌الدین (1)، تاریخ حبیب‌السیر، کتابفروشی خیّام، تهران، ۱۳۵۳.
ــــــــــ (2)، رجال کتاب حبیب‌السیر، به‌ کوشش عبدالحسین نوایی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، ۱۳۷۹.
الخوانساری، محمد باقر، روضات الجنّات فی احوال العلماء و السّادات، به ‎کوشش اسداللّه اسماعیلیان، مکتبة اسماعیلیان، قم، ۱۳۹۱.
الدّوانی، جلال‎الدین محمد بن اسعد، ثلاث رسائل، به ‎کوشش احمد تویسرکانی، آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۴۱۱ق.
دهلوی کشمیری همدانی، محمد صادق، کلمات‌الصّادقین، تصحیح و تعلیق و مقدّمۀ انگلیسی محمد سلیم اختر، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام‎آباد، ۱۹۸۸.
رحمان‎علی، محمد عبدالشّکور بن علی، تحفة الفضلاء فی تراجم الکملاء (تذکرۀ علمای هند)، به ‎کوشش یوسف بیگ‎باباپور، مجمع ذخایر اسلامی، قم، ۱۳۹۱.
رضوی، سید اطهر عبّاس، «تأثیر ابن سینا بر جنبش‎های علمی و عقلی هندوستان»، ترجمۀ سید مهدی حسینی اسفیدواجانی، اطّلاعات حکمت و معرفت، س7، ش2، ۱۳۹۱، ص ۴۶-۵0
روملو، حسن‌بیگ، احسن‌التّواریخ، به ‎کوشش عبدالحسین نوایی، اساطیر، تهران، ۱۳۸۴.
السّخاوی، شمس‎الدین محمد بن عبدالرّحمن (۱)، الضّوء اللّامع لأهل القرن التّاسع، منشورات دار مکتبة الحیاة، بیروت، بی‌تا.
ــــــــــ (۲)، وجیز الکلام فی الذّیل علی دول الإسلام، به ‎کوشش بشّار عوّاد معروف و غصام فارس الحرستانی و أحمد الخطینی، مؤسّسة الرّسالة، بیروت، بی‌تا.
سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعرّبة، کتابخانۀ آیت‎اللّه مرعشی، قم، ۱۴۱۰ق.
سلطان‌الواعظین، سید محمد، شب‌های پیشاور، محقّق عبدالرضا درایتی، دارالتّهذیب، قم، ۱۳۹۵.
سیوطی، حافظ جلال‎الدین عبدالرّحمن، بغیة الوعاة فی طبقات اللّغویین و النّحاة، مطبعة عیسی البابی الحلبی و شرکاء، سوریه، ۱۹۶۵.
شفیق اورنگ‌آبادی، لچهمی نراین، شام غریبان، تصحیح محمد اکبرالدین صدّیقی، انجمن ترقّی اردوی پاکستان، کراچی، ۱۹۷۷.
شکیبانیا، مهدی، و رضا پورجوادی، «کتاب‌شناسی میر سید شریف جرجانی (گرگانی)»، معارف، ش ۵7، ۱۳۸۱، ص 13۴-192.
شوکانی، محمد بن علی، البدر الطّالع بمحاسن من بعد قرن السّابع، دار ابن کثیر، القاهرة، بی‌تا.
شیرازی، عیسی بن جنید، هزار مزار، به‌ کوشش نورانی وصال، کتابخانۀ احمدی، شیراز، ۱۳۶۴.
صبا، محمد مظفّر حسین، تذکرۀ روز روشن، به تصحیح و تحشیۀ محمدحسین رکن‎زادۀ آدمیت، کتابخانۀ رازی، تهران، ۱۳۴۳.
صدرایی خویی، علی، میراث مشترک ایران و هند، کتابخانۀ آیت‎اللّه مرعشی، قم، ۱۳۹۱.
صدیق حسن‌ (۱)، أبجد العلوم، وضع حواشیه و فهارسه أحمد شمس‎الدین، دار‌الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۲۰ق.
ــــــــــ (۲) تذکرۀ شمع انجمن، تصحیح و تعلیقات محمد کاظم کهدویی، دانشگاه یزد، یزد، ۱۳۸۶.
طاش‎کوپری‎زاده، احمد بن مصطفی (۱)، الشّقائق النّعمانیّة فی علماء الدّولة العثمانیة، بی‌نا، استانبول، بی‌تا.
ــــــــــ (۲)، مفتاح السّعادة و مصباح السّیادة فی موضوعات العلوم، دار‌الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۲۲ق.
عبّاسی نوشاهی، سید خضر (۱)،فهرست نسخه‎های خطّی فارسی کتابخانۀ دانشگاه پنجاب لاهور «گنجینۀ آذر»، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام‌آباد، ۱۹۸۶.
ــــــــــ (۲)، فهرست نسخه‎های خطّی فارسی کتابخانۀ همدرد کراچی، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام‌آباد، ۱۹۸۸.
ــــــــــ (۳)، گنجینۀ شوق، کافی پبلیکیشن، کراچی، ۱۹۹۳.
عبدالحق محدّث دهلوی، اخبار الاخیار فی اسرار الابرار، تصحیح علیم اشرف‌خان، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، ۱۳۸۳.
عظیم‎آبادی، حسینقلی‌خان، تذکرۀ نشتر عشق، تصحیح و تعلیقات سید کمال حاج‌سیدجوادی، میراث مکتوب، تهران، ۱۳۹۱.
عیوضی، محمدعلی، «قوام‎الدین کربالی و سید شمس‎الدین محمد بن شریف جرجانی در مجموعۀ بلاغی عبدالرّحیم بن معروف رازی»، میراث شهاب، ش 8۶، ۱۳۹۵، ص 27-۵0.
غنی، قاسم، بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، زوار، تهران، ۱۳۶۶.
غنی، محمد عبدالغنی‌، تذکرةالشّعرا، به کوشش محمد اسلم‌خان، سعود احمد دهلوی، دهلی،‌ ۱۹۹۹.
فخرالزمانی قزوینی، عبدالنبی، تذکرۀ میخانه، به اهتمام احمد گلچین‌معانی، اقبال، تهران، ۱۳۶۷.           
فرصت شیرازی، محمد نصیر، آثار العجم، به ‎کوشش منصور رستگار فسایی، امیرکبیر، تهران، ۱۳۷۷.
قاطعی هروی، تذکرۀ مجمع‌الشّعرای جهانگیرشاهی، با تصحیح و تعلیق و مقدّمۀ محمد سلیم اختر، مؤسّسۀ تحقیقات علوم آسیای میانه و غربی، کراچی، ۱۹۷۹.
کاشفی، فخرالدین علی بن حسین واعظ، رشحات عین‌الحیات، به ‎کوشش علی‎اصغر معینیان، بنیاد نیکوکاری نوریانی، تهران، ۱۳۵۶.
کرمانی، عبدالرزّاق، شاه نعمت‌اللّه کرمانی، به ‎کوشش ژان اوبن، کتابخانۀ طهوری، تهران، ۱۳۶۱.
کوموش، صدرالدین، «السید الشّریف الجرجانی و مکانته فی العلوم الاسلامیة»، التّراث العربی، ش 11۶۶، ۱۴۱۷ق، ص 3۵-۴۵.
اللکنوی هندی، أبوالحسنات محمد عبدالحی، الفوائد البهیّة فی تراجم الحنفیّة، عنی بتصحیحه و تعلیق بعض الزّوائد علیه محمد بدرالدین أبوفراس النّعسانی، مطبعة السّعادة، مصر، ۱۳۲۴ق.
محمد قدرت‎اللّه گوپاموی، تذکرۀ نتائج‌الأفکار، تصحیح یوسف بیگ‌باباپور، مجمع ذخایر اسلامی، قم، ۱۳۸۷.
مدرّس، محمدعلی، ریحانة الأدب، خیّام، تهران، ۱۳۷۴.
المرادی، محمد خلیل، سلک الدّرر فی أعیان القرن الثّانی عشر، تحقیق أکرم حسن العلبی، دار صادر، بیروت، ۲۰۰۱.
مستوفی بافقی، محمد مفید، جامع مفیدی، به ‎کوشش ایرج افشار، اساطیر، تهران، بی‌تا.
مشار، خان بابا، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز تاکنون، بی‌نا، بی‌جا، ۱۳۴۲.
معصوم‌علیشاه، محمد، طرائق الحقائق، به ‎کوشش محمدجعفر محجوب، سنایی، تهران، بی‌تا.
مقریزی، تقی‌الدین احمد بن علی، درر العقود الفریدة فی تراجم الأعیان المفیدة، به ‎کوشش محمود الجلیلی، دار‌الغرب الإسلامی، بیروت، ۲۰۰۳.
منزوی، احمد، فهرست مشترک نسخه‎های خطّی فارسی پاکستان، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام‌آباد، ۱۹۸۳-۱۹۹۲.
نقوی، سید علیرضا، تذکره‎نویسی فارسی در هند و پاکستان، علمی، تهران، ۱۳۴۳.
نوراللّه شوشتری، مجالس‌المؤمنین، اسلامیه، تهران، ۱۳۷۷.
نوشاهی، عارف (۱)، فهرست کتاب‎های فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانۀ گنج‎بخش، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام‌آباد، ۱۹۸۶.
ــــــــــ (۲)، «فهرست نسخه‎های خطّی عربی و فارسی کتابخانۀ نوشاهیه (ساهن‎پال پاکستان)»، مترجم سید حسن عبّاس، نشریۀ تحقیقات کتابداری و اطّلاع‎رسانی دانشگاهی، ش 18، ۱۳۷۰، ص ۴1-80.
ــــــــــ (۳)، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی آرشیو ملّی پاکستان اسلام‎آباد: گنجینۀ مفتی فضل عظیم بهیروی، میراث مکتوب، تهران، ۱۳۹۰.
ــــــــــ (۴)، فهرست نسخه‎های خطّی فارسی پاکستان، میراث مکتوب، تهران، ۱۳۹۶.
ــــــــــ (۵)، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه پنجاب لاهور (پاکستان) (مجموعه‎های آزاد، پیرزاده، شیرانی، کیفی و عمومی)، میراث مکتوب، تهران، ۱۳۹۰.
ــــــــــ (۶)، فهرست نسخه‎های خطّی فارسی موزۀ ملّی پاکستان-کراچی، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام‎آباد،‌ ۱۳۶۲.
ــــــــــ (۷)، کتاب‎شناسی آثار فارسی چاپ‌شده در شبه‌قارّه (هند، پاکستان، بنگلادش)، میراث مکتوب،‌ تهران، ۱۳۹۱.
واله داغستانی، علینقی، تذکرۀ ریاض‌الشّعرا، مقدمه، تصحیح و تعلیقات سید محسن ناجی نصرآبادی، اساطیر، تهران، ۱۳۸۴.
هاشمی سندیلوی، شیخ احمد علی‌خان، تذکرۀ مخزن الغرائب، به اهتمام محمد باقر، دانشگاه پنجاب، لاهور، ۱۹۷۰.
هدی، م، ز، «سلطان سکندر لودی پادشاه شاعر و علم‎پرور»، ترجمۀ پوهاند میر حسین‌شاه، آریانا، س28، ش۶، ۱۳۴۹، ص 2۶-3۴.
یزدی مطلق (فاضل)، محمود، «اسکندریه تألیف علامه میر سید شریف گرگانی»، محقّق‎نامه، بهاء‎الدین خرّمشاهی و جویا جهانبخش، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، ۱۳۸۰.