نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

معمولاً ‌واژه‌‌های بیگانه با ورود به زبان دیگر، به تناسب نوع پذیرش زبان دوم، در معنا یا صورت، تغییر می‌‌کنند. طبعاً این قاعدۀ کلی، درمورد کلمات عربی که به زبان فارسی وارد شده‌‌اند نیز صادق است. از جملۀ این واژه‌‌ها، جمع‌‌های مکسرند که در کاربرد فارسی‌زبانان مفرد پنداشته شده‌‌اند و با آنها همانند اسم مفرد رفتار شده است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که علت این مفردپنداری چیست و آیا در طول سال‌‌ها به شیوه‌‌ای یکسان بوده یا تفاوت داشته است. در این مقاله ما با بررسی متون متعدد از انواع نظم، نثر، ترجمه و تألیف، کاربرد جمع‌‌های مکسر را بررسی کرده‌‌ایم و نشان داده‌‌ایم که هرچه ورود کلمات عربی، ازطریق آموزش زبان و آشنایی با متون عربی بیشتر شده، از میزان این نوع مفردپنداری کاسته شده است و دایرۀ این کاربردها به کلماتی منحصر شده که عامۀ فارسی‌زبانان از آن معنی جمع درنمی‌‌یافته‌‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Singular Assuming of Arabic Broken Plurals until the End of 7th Century AH

نویسنده [English]

  • M Nadimi Harandi

Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Payam Noor University, Tehran, Iran

چکیده [English]

Generally, when the foreign words are adapted from another language, their meaning or form changes in the borrowing language depending on how the native language deals with the borrowed words. This general rule is true for Arabic words adapted in Persian language such as Arabic broken plurals. Persian speakers have considered these Arabic broken plurals as singular. The main aim in this research is to understand the reason for this singularity assuming of broken plurals and to assess whether broken plurals were assumed as singular in different times of past centuries or not?
In this article, we have investigated the use of broken plurals by evaluating multiple texts of various types of poetry, prose, translation and composition and we have shown that teaching the Arabic language and familiarity with Arabic texts assisted the decreasing use of broken plural words as singular nouns. The scope of these applications has been limited to words that the native Persian-speakers have not recognized their new meaning.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Arabic broken plurals
  • singular assuming of broken plurals
  • classical Persian texts
منابع
الف) دربارۀ دستور زبان و زبان‌شناسی و بحث‌های لغوی
ابوالقاسمی، محسن (۱)، تاریخ زبان فارسی، چاپ ششم، سمت، تهران 138۴.
ــــــــ (۲)، دستور تاریخی زبان فارسی، چاپ ششم، سمت، تهران 1387.
استعلامی، محمّد، تعلیقات مثنوی معنوی، سخن، تهران 1379.
انوری، حسن و حسن احمدی گیوی، دستور زبان فارسی2 (ویرایش دوم)، چاپ هفدهم، فاطمی، تهران 1378.
بهار، ملک‌الشعراء (۱)، مقدّمه و حواشی بر مجمل التواریخ و القصص، تهران 1318.
ــــــــ (۲)، سبک‌شناسی یا تاریخ تطوّر نثر فارسی، چاپ هشتم، امیرکبیر، تهران 137۵.
بهمنیار، احمد، «حواشی»، الابنیة عن حقائق الادویة (روضة‌ الانس و منفعة ‌النفس)، چاپ دوم، به کوشش حسین محبوبی اردکانی، دانشگاه تهران، تهران ۱۳۸۹.
پروین گنابادى، محمّد، «عجایب‌ها»، وحید، ش 1۶، 1344، ص ۶8- 70.
حسینی محدّث ارموی، میرجلال‌الدّین، تعلیقات نقض، انجمن آثار ملّی، تهران 13۵8.
خطیبی، حسین، فنّ نثر در ادب پارسی، چاپ دوم، زوّار، تهران 1375.
ریاحی، محمدامین (۱)، «مقدمه» بر مفتاح المعاملات ← محمّد بن ایّوب طبری.
ــــــــ (۲)، «مقدّمه»، معرفة الاسطرلاب (شش فصل) به ضمیمۀ عمل و الالقاب، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران 1371.
سپهر، محمّدتقی، براهین العجم، چاپ دوم، حواشی و تعلیقات سیّد جعفر شهیدی، دانشگاه تهران، تهران 1383.
سودی بسنوی، محمّد، شرح سودی بر حافظ، چاپ دوم، ترجمۀ عصمت ستارزاده، نگاه، تهران 1395.
شریعت، محمّدجواد، دستور زبان فارسی، چاپ ششم، اساطیر، تهران 1372.
صدیقیان، مهین‌‌دخت، زبان خوش‌آهنگ فارسی (مجموعۀ مقالات و تحقیقات ادبی)، گردآوری و تنظیم سیّد ابوطالب میرعابدینی، امیرکبیر، تهران 1388.
فرشیدورد، خسرو (۱)، گفتارهایی دربارهٔ دستور زبان فارسی، چاپ دوم، امیرکبیر، تهران 13۷۸.
ــــــــ (۲)، مسألۀ درست و غلط، نگارش و پژوهش در زبان فارسی، سخن، تهران 1387.
ــــــــ (۳)، دستور مفصّل امروز، چاپ سوم، سخن، تهران 1388.
قریب، عبدالعظیم، جلال‌الدین همایی، غلامرضا رشید یاسمی، ملک الشعرای بهار، بدیع‌الزمان فروزانفر، دستور زبان فارسی پنج استاد، به اهتمام جهانگیر منصور، چاپ دوم، ناهید، تهران 1380.
قزوینی، محمّد، یادداشت‌های قزوینی، به کوشش ایرج افشار، چاپ چهارم، دانشگاه تهران، تهران 1388.
کلباسی، ایران، ساخت اشتقاقی واژه در فارسی امروز، چاپ سوم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران 1387.
لازار، ژیلبر (۱)، «دربارۀ قواعد جمع اسمینه‌های زبان فارسی در قرن چهارم و پنجم هجری»، گفتارهایی دربارۀ دستور زبان فارسی، ترجمۀ خسرو فرشیدورد، چاپ دوم، امیرکبیر، تهران 1378، ص 221-228.
ــــــــ (۲)، دستور زبان فارسی معاصر، ترجمۀ مهستی بحرینی، توضیحات و حواشیِ هرمز میلانیان، هرمس با همکاری مرکز بین‌المللی گفت‌‌وگوی تمدن‌ها، تهران 138۴.
محجوب، محمّدجعفر، سبک خراسانی در شعر فارسی، فردوس با همکاری جامی، تهران 1372.
معین، محمّد، مفرد و جمع، چاپ چهارم، امیرکبیر، تهران 13۶3.
مقرّبی، مصطفی، ««آنه» و «آنی»، پسوندهای مرکّب و دوگانه از «آن» نسبت + «ه» و «ی» نسبت»، برگزیدهٔ مقاله‌های نشر دانش دربارۀ زبان فارسی، زیر نظر نصراللّه پورجوادی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران ۱۳۷۵، ص 103-111.
ناتل خانلری، پرویز (1)، دستور زبان فارسی، چاپ پنجم، توس، تهران 13۶3.
ــــــــ (2)، تاریخ زبان فارسی، چاپ هفتم، فرهنگ نشر نو، تهران 1382.
نجم‌الغنی‌ خان رامپوری، نهج ‌الادب، تحقیق و تصحیح زهره مشاوری، سخن، تهران 139۶.
نشاط، سیّد محمود، شمار و مقدار در زبان فارسی، دانشگاه تهران، تهران 13۵9.
همایی، جلال‌الدّین (۱)، «دستور زبان فارسی»، لغت‌نامۀ دهخدا، مقدّمه، زیر نظر محمّد معین و سیّد جعفر شهیدی، دانشگاه تهران، تهران 1373، ص 87-111.
ــــــــ (۲)، «مقدّمه» بر التفهیم ← بیرونی خوارزمی (1).
ب) شواهد
ابن ‌اسفندیار، بهاءالدّین محمّد، تاریخ طبرستان، به تصحیح عباس اقبال، کلالۀ خاور، تهران 1320.
ابن ‌بلخی، فارس‌نامه، به اهتمام و تصحیح گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون، دنیای کتاب، تهران 13۶3.
ابن‌ سینا، حسین بن عبداللّه، طبیعیات دانشنامۀ علایى، با مقدّمه و حواشی و تصحیح سیّد محمّد مشکوة، ‏دانشگاه بوعلى سینا، همدان 1383.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی خزاعی، رَوضُ الجِنان و رَوحُ الجَنان فی تفسیر القرآن، به کوشش محمّدجعفر یاحقی و محمّد مهدی‌ ناصح، چاپ چهارم، آستان قدس رضوی، مشهد 1389.
اخوینی بخاری، ابوبکر ربیع بن احمد، هدایة المتعلّمین فی الطّب، به اهتمام جلال متینی، چاپ دوم، دانشگاه فردوسی، مشهد 1371.
اسدی طوسی، علی بن احمد، گرشاسب‌نامه، به اهتمام حبیب یغمایی، چاپ دوم، طهوری، تهران 13۵۴.
امیر معزّی نیشابوری، کلّیّات دیوان، مقدّمه و تصحیح و تعلیقات محمّدرضا قنبری، زوّار، تهران 1385.
بلعمی، ابوعلی محمّد بن‌ محمّد، تاریخ طبری (تاریخ بلعمی)، به تصحیح محمّد روشن، چاپ چهارم، سروش، تهران 1389.
بهاء ولد، بهاء‌‌الدین محمّد بن حسین، معارف، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، چاپ دوم، طهوری، تهران 13۵2.
بیرونی خوارزمی، ابوریحان محمّد بن احمد (۱)، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، با تصحیح و مقدمه و شرح وحواشی جلال‌الدّین همایی، چاپ پنجم، هما، تهران 138۶.
ــــــــ (۲)، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، قد التزم طبعه و ترجمه الی اللغة الانکلیزیة فی اکسفرد: رمزی ریت، [چاپ عکسی نسخۀ شمارۀ or.8349، محفوظ در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا با ترجمۀ انگلیسی به کوشش رمزی رایت (Ramsay Wright)، لوزاک (Luzac)، لندن 193۴.
بیهقی، ابوالفضل محمّد بن حسین، تاریخ بیهقی، به تصحیح علی‌اکبر فیّاض، مقدّمه و فهرست لغات از محمّدجعفر یاحقّی، چاپ سوم، دانشگاه فردوسی، مشهد 137۵.
پند پیران، به تصحیح جلال متینی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران 13۵7.
تاریخ سیستان، به تصحیح ملک‌الشعراءِ بهار، مؤسّسۀ خاور، تهران 131۴.
ترجمۀ تفسیر طبری، به تصحیح حبیب یغمایی، 7 جلد، چاپ دوم، توس، تهران 13۵۶.
ترجمهٔ قرآن (نسخهٔ مورّخ ۵۵۶ هجری)، به کوشش محمدجعفر یاحقی، مؤسسهٔ فرهنگی شهید محمّد رواقی، تهران ۱۳۶۴.
ترجمۀ نهج ‌البلاغه، از مترجمی ناشناس، به کوشش عزیزاللّه جوینی، چاپ سوم، دانشگاه تهران، تهران 1385.
تفسیر قرآن مجید (نسخۀ محفوظ در کتابخانۀ دانشگاه کمبریج)، به تصحیح جلال متینی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران 13۴9.
حکیم زجّاجى، همایوننامه، نیمۀ نخست، به تصحیح على پیرنیا، میراث مکتوب، تهران 1390‏.
حکیم میسرى، دانشنامه، به اهتمام برات زنجانی، مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل، تهران 13۶۶.
خاقانی شروانی، افضل‏الدین بدیل، دیوان، به کوشش سیّدضیاءالدّین سجّادی، چاپ هفتم، زوّار، تهران 1382.
خسروی سرخسی [اشعار باقیمانده]، در: شاعران همعصر رودکی، به کوشش احمد اداره‌چی گیلانی، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، تهران 1370.
خواجه نظام الملک طوسی، سیرالملوک (سیاست‌نامه)، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران 1398.
دقیقی طوسی، ابومنصور محمّد بن احمد، دیوان [به انضمام فرهنگ بسامدی آن]، به اهتمام محمّدجواد شریعت، چاپ دوم، اساطیر، تهران 1373.
ربیع، علی‌‌نامه، به تصحیح رضا بیات ـ ابوالفضل غلامی، چاپ دوم، میراث مکتوب، تهران 1390.
ژنده‌پیل، ابونصر احمد جام، مفتاح النجات، به تصحیح علی فاضل، چاپ سوم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران 1387.
سعدی شیرازی، مصلح‌الدین، کلّیات‌، به‌ اهتمام‌ محمّدعلی فروغی، چاپ‌ چهاردهم، امیرکبیر، تهران 138۶.
سنائی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم (۱)، دیوان، به اهتمام سیّد محمّدتقی مدرّس رضوی، سنائی، تهران 13۵۴.
ــــــــ (۲)، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، به اهتمام سیّد محمّدتقی مدرّس رضوی، چاپ پنجم، دانشگاه تهران، تهران 1377.
سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری، تفسیر التفاسیر (معروف به تفسیر سورآبادی)، به تصحیح علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، فرهنگ نشر نو، تهران 1381.
سیرت جلال‏الدّین مینکبرنى، ترجمۀ مترجم ناشناخته، تألیف شهاب‌الدّین محمّد بن احمد نسوى، به تصحیح مجتبى مینوى، انتشارات علمى و فرهنگى، تهران 138۴.
شاکر بخاری، [اشعار باقیمانده]، در: شاعران همعصر رودکی، به کوشش احمد اداره‌چی گیلانی، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، تهران 1370.
شاهفور اسفراینی، ابومظفر، تاجُ التَّراجم فی تفسیر القرآن للأعاجم، به تصحیح نجیب مایل هروی ـ علی‌اکبر الهی خراسانی، انتشارات علمی و فرهنگی ـ میراث مکتوب، تهران 137۴.
عزیز نسفی، عزیز بن محمّد، بیان التنزیل، شرح احوال، تحلیل آثار، تصحیح و تعلیق سیّد علی‌اصغر میرباقری‌فرد، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران 1379.
عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر، قابوسنامه، به تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ یازدهم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران 1380.
عنصری بلخی، دیوان، به تصحیح سیّد محمّد دبیرسیاقی، چاپ دوم، سنائی، تهران 13۶3.
غزّالی، محمّد بن محمّد (۱)، احیاء علوم ‌الدین، ترجمۀ مؤیّدالدّین محمّد خوارزمی، به کوشش حسین خدیوجم، چاپ هفتم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران 1389.
ــــــــ (۲)، احیاء علوم الدّین [و معه المغنی عن حمل الاسفار فی الاسفار فی تخریج ما فی الاحیاء من الاخبار]، دار ابن حزم، بیروت 1۴2۶ق/ 2005م.
غیاث‌الدّین رامپوری، محمّد، غیاث اللّغات، به کوشش منصور ثروت، امیرکبیر، تهران 13۶3.
فرّخی سیستانی، علی بن جولوغ، دیوان، به کوشش سیّد محمّد دبیرسیاقی، چاپ هشتم، زوّار، تهران 1388.
فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، چاپ سوم، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران 1389.
فرهنگ لغات قرآن خطی آستان قدس رضوی شمارۀ 4 با ترجمۀ فارسی کهن، به کوشش احمدعلی رجائی بخارائی، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران 1363.
قطران تبریزی، دیوان، از روی نسخۀ مرحوم محمّد نخجوانی، ققنوس، تهران 13۶2.
کسائی مروزی، دیوان، در: کسائی مروزی، زندگی، اندیشه و شعر او، به کوشش محمّدامین ریاحی، چاپ دوازدهم، علمی، تهران 138۶.
لبیبی، گنج بازیافته، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، چاپ دوم، اشرفی، تهران 2۵3۵ [=13۵۵].
مجمل التواریخ و القصص، از نویسندۀ ناشناس، به تصحیح محمّدتقى بهار، کلالۀ خاور، تهران 1318.
محمّد بن ایّوب طبری، مفتاح المُعاملات، به کوشش محمّدامین ریاحی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران 13۴9.
مختاری، شهریارنامه، تصحیح و تحقیق رضا غفوری، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، تهران 1397.
مسعود سعد سلمان، دیوان، به تصحیح محمّد مهیار، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران 1390.
مولوی، جلال‏الدین محمّد (1) کلّیات‌ شمس‌ یا دیوان‌ کبیر، با تصحیحات‌ و حواشی‌ بدیع‌الزمان‌ فروزانفر، چاپ‌ سوّم، امیرکبیر، تهران 13۶3.
ــــــــ (2)، مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد نیکلسن، توس، تهران 1375.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدین، کشف ‌الاسرار و عدّة الابرار، به تصحیح علی‌اصغر حکمت، چاپ هشتم، امیرکبیر، تهران 1389.
میهنی، محمّد بن منوّر، اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابی‌سعید ابی‌الخیر، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ پنجم، آگه، تهران 1381.
ناصرخسرو قبادیانی، سفرنامه، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، چاپ دهم، زوّار، تهران 1389.
نجم دایه، نجم‌الدین رازی، مرصاد العباد، به اهتمام محمّدامین ریاحی، چاپ نهم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران 1380.
نسفی، ابوحفص نجم‌الدّین عمر بن محمّد، تفسیر نسفی، به تصحیح عزیزاللّه جوینی، چاپ دوم، سروش، تهران ۱۳90.
نظامی گنجه‌‌ای، الیاس ‌بن ‌یوسف (۱)، هفت‌ پیکر، با تصحیح‌ و حواشی‌ حسن‌ وحید دستگردی، به‌ کوشش‌ سعید حمیدیان، چاپ‌ هشتم، قطره، تهران 1388.
ــــــــ (۲)، شرفنامه، با تصحیح‌ و حواشی‌ حسن‌ وحید دستگردی، به‌ کوشش‌ سعید حمیدیان، چاپ‌ پنجم، قطره، تهران 1388.
ــــــــ (۳)، خسرو و شیرین، با تصحیح‌ و حواشی‌ حسن‌ وحید دستگردی، به‌ کوشش‌ سعید حمیدیان، چاپ‌ دهم، قطره، تهران 1388.
ــــــــ (۴)، مخزن‌الاسرار، با تصحیح‌ و حواشی‌ حسن‌ وحید دستگردی، به‌ کوشش‌ سعید حمیدیان، چاپ‌ دوازدهم، قطره، تهران 1388.