مقاله پژوهشی
روح‌اللّه مفیدی؛ سپیده کوه‌کن
چکیده
: این مقاله با هدف بررسی الگوی کاربرد «بـ ـ» با افعال مرکّب و پیشوندی در وجه التزامیِ زمان حال و وجه امری تدوین شده است. پیکرۀ پژوهش و آمارهای حاصل، از قضاوت 12 سخن‌گوی زبان فارسی درخصوص کاربرد یا عدم کاربرد «بـ ـ» با افعال مرکّب و پیشوندی فراهم شده و هر سخن‌گو در پرسش‌نامه‌‌ها ترجیح کاربردیِ خود را ثبت کرده است (جمعاً 31548 ...
بیشتر
: این مقاله با هدف بررسی الگوی کاربرد «بـ ـ» با افعال مرکّب و پیشوندی در وجه التزامیِ زمان حال و وجه امری تدوین شده است. پیکرۀ پژوهش و آمارهای حاصل، از قضاوت 12 سخن‌گوی زبان فارسی درخصوص کاربرد یا عدم کاربرد «بـ ـ» با افعال مرکّب و پیشوندی فراهم شده و هر سخن‌گو در پرسش‌نامه‌‌ها ترجیح کاربردیِ خود را ثبت کرده است (جمعاً 31548 نمونه برای 3588 نوع فعل مرکّب و پیشوندی). یافته‌‌های پژوهش نشان میدهد که درجۀ اجباریشدگیِ «بـ ـ» در افعال پیشوندی، عموماً کمتر از افعال مرکّب است و در میان افعال مرکّب نیز بیشترین سهم از ظهور اختیاری «بـ ـ» متعلق به همکردهای «کردن» و «شدن» است. در میان مقولههای جزء غیرفعلی نیز بیشترین آمارِ اجباری‌‌شدگی به قید و گروه حرف اضافه، و کمترین آمار به صفت تعلق دارد. از دید نگارندگان، تنوعاتی که در کاربرد «بـ ـ» با بعضی همکردها و مقولههای جزء غیرفعلی مشاهده میشود، در کنار سطح بسیار بالاتری از اجباری‌‌شدگی آن در بعضی افعال مرکّب و پیشوندی، و اجباریشدگیِ تقریباً کاملش برای افعال ساده، نشان‌‌دهندۀ وجود یک تحول جاری در نظام وجه زبان فارسی است. آیندۀ تحولات زبانی به‌‌سادگی قابل پیش‌‌بینی نیست، ولی محتمل است که کاربردهای اختیاری «بـ ـ» هم به‌‌تدریج اجباری شوند و حتی بعضی نمونه‌‌های غیرمجاز به‌‌تدریج به قلمرو کاربرد اختیاری و نهایتاً اجباری بپیوندند.
محمّدرضا رضوی
چکیده
از تدوین دستور سخن (1289ق) به دست میرزا حبیب اصفهانی، که عموماً نخستین دستورِ منظم و نوین زبان فارسی انگاشته میشود، بیش از 150 سال می‌گذرد. از آن هنگام تا کنون، دستورهای گوناگونی برای زبان فارسی تدوین شده است. دستورها غالباً به انواعی تقسیم و نام‌گذاری شدهاند که از آن جمله می‌توان «دستور سنّتی»، «دستور تجویزی»، «دستور ...
بیشتر
از تدوین دستور سخن (1289ق) به دست میرزا حبیب اصفهانی، که عموماً نخستین دستورِ منظم و نوین زبان فارسی انگاشته میشود، بیش از 150 سال می‌گذرد. از آن هنگام تا کنون، دستورهای گوناگونی برای زبان فارسی تدوین شده است. دستورها غالباً به انواعی تقسیم و نام‌گذاری شدهاند که از آن جمله می‌توان «دستور سنّتی»، «دستور تجویزی»، «دستور توصیفی»، «دستور جامع»، «دستور آموزشی» و «دستور علمی» را برشمرد. در این مقاله، طبقه‌بندیِ تازه‌ای را از انواع دستور مطرح می‌کنیم. در این طبقه‌بندی دستورها برمبنای معیارهای زبانشناختی و نظریهٔ زبانی به دو طبقۀ عمده تقسیم شدهاند: دستور زبانشناختی و دستور غیرزبان‌شناختی. طبقهٔ زبانشناختی خود شامل دستورهای غیرنظریه‌بنیاد و دستورهای نظریه‌بنیاد است. سپس ویژگی‌های دستورهای این طبقات و زیرطبقات آنها معرفی شده است. مختصات هفت دستور با این معیارها ارزیابی شدهاند: نگرش دستور به تعریف زبان و اجزایش، تعریف از خود دستور و سطوح آن، فرض‌ها، غایات و روش‌شناسی دستور، میزان توصیف‌گرایی دستور، سطوح کارایی، بهره‌گیری از مفاهیم بنیادین زبان‌شناسی و داشتن نظریهٔ دستور. نتایج این بررسی نشان میدهد که دستورهای نظریه‌بنیاد نسبت به دستورهای پیشین از توصیف‌گرایی و تبیین‌گری بیشتری برخوردارند. نگاهی به سیر تحولات مفاهیم و نوآوری‌های زبان‌شناسی نظری و انطباق آن با پیدایش انواع دستور در زبان فارسی گواه این اندیشه است که دگرگونی‌های نظری عالم زبان‌شناسی، در گذر زمان، آشکارا در حوزۀ تدوین دستور اثرگذار بوده و به شکل‌گیری گونه‌ای گفتمان علمی و تخصصی در حوزۀ دستور انجامیده است.
مقاله پژوهشی
محمود ندیمی هرندی
چکیده
معمولاً واژه‌‌های بیگانه با ورود به زبان دیگر، به تناسب نوع پذیرش زبان دوم، در معنا یا صورت، تغییر می‌‌کنند. طبعاً این قاعدۀ کلی، درمورد کلمات عربی که به زبان فارسی وارد شدهاند نیز صادق است. از جملۀ این واژهها، جمع‌‌های مکسرند که در کاربرد فارسی‌زبانان مفرد پنداشته شدهاند و با آنها همانند اسم مفرد رفتار شده است. پرسش ...
بیشتر
معمولاً واژه‌‌های بیگانه با ورود به زبان دیگر، به تناسب نوع پذیرش زبان دوم، در معنا یا صورت، تغییر می‌‌کنند. طبعاً این قاعدۀ کلی، درمورد کلمات عربی که به زبان فارسی وارد شدهاند نیز صادق است. از جملۀ این واژهها، جمع‌‌های مکسرند که در کاربرد فارسی‌زبانان مفرد پنداشته شدهاند و با آنها همانند اسم مفرد رفتار شده است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که علت این مفردپنداری چیست و آیا در طول سالها به شیوهای یکسان بوده یا تفاوت داشته است. در این مقاله ما با بررسی متون متعدد از انواع نظم، نثر، ترجمه و تألیف، کاربرد جمع‌‌های مکسر را بررسی کردهایم و نشان دادهایم که هرچه ورود کلمات عربی، ازطریق آموزش زبان و آشنایی با متون عربی بیشتر شده، از میزان این نوع مفردپنداری کاسته شده است و دایرۀ این کاربردها به کلماتی منحصر شده که عامۀ فارسی‌زبانان از آن معنی جمع درنمییافتهاند.
مقاله پژوهشی
اصغر شهبازی
چکیده
افعال تبدیلی یا به تعبیری افعال جعلی، افعالی هستند که از اسم یا صفت به اضافهٔ تکواژ ماضی‌ساز «اید» ساخته می‌شوند. بررسی‌ها نشان میدهد ساخت فعل ساده از اسم یا صفت از گذشته تا کنون در زبان فارسی وجود داشته و دلایل مختلف ازجمله مخالفت برخی از ادبا، دستورنویسان و ویراستاران با ساخت و کاربرد این افعال موجب شده است این افعال به‌ندرت ...
بیشتر
افعال تبدیلی یا به تعبیری افعال جعلی، افعالی هستند که از اسم یا صفت به اضافهٔ تکواژ ماضی‌ساز «اید» ساخته می‌شوند. بررسی‌ها نشان میدهد ساخت فعل ساده از اسم یا صفت از گذشته تا کنون در زبان فارسی وجود داشته و دلایل مختلف ازجمله مخالفت برخی از ادبا، دستورنویسان و ویراستاران با ساخت و کاربرد این افعال موجب شده است این افعال به‌ندرت در زبان نوشتار ظاهر شوند، و به‌‌تبع آن، زبان فارسی از این امکان آن‌گونه که بایدوشاید بهره‌مند نشود. ازآنجاکه این افعال در روزگار کنونی، یعنی روزگار مواجههٔ زبان فارسی با انبوه واژگان علمی، ضروری و لازم به نظر می‌رسد، در این مقاله پیشینهٔ ساخت این افعال و تعداد آنها در سه گونهٔ زبانیِ فارسی کهن، فارسی معیار و فارسی عامیانه بررسی شده و به‌طور خلاصه مشخص شده که از مجموع 280 فعل سادهٔ کهن و مهجور، 194 فعلْ تبدیلی است. از 220 فعل سادهٔ زبان فارسی معیار، 48 فعل تبدیلی است و از 67 فعل سادهٔ زبان فارسی عامیانه، 60 فعل تبدیلی است. به‌عبارت‌دیگر، از مجموع 567 فعل سادهٔ زبان فارسی، 302 فعل تبدیلی است. بنابراین، به‌رغم نظر برخی از محققان، بیش از نیمی از افعال زبان فارسی تبدیلی‌اند. در این مقاله همچنین، به مهم‌ترین اشکالاتی که بر ساختن و کاربرد این افعال وارد شده، پاسخ داده شده و نشان داده شده که فرایند ساخت فعل از اسم یا صفت هرگز نمرده و اکنون نیز فعال است و زبان فارسی در بحث معادل‌سازی واژگان علمی به‌شدت به این فرایند نیاز دارد.
مقاله پژوهشی
آزاده میرزائی
چکیده
:«را» در زبان فارسی، به‌لحاظ نحوی، نقش‌نمای مفعولی است. همراهی نقش‌نمای مفعولی «را» با مفعول صریح برای برخی از افعال الزامی است، اما در سایر موارد به نظر می‌رسد که امکان حضور یا عدم حضور آن در جمله با توجه به مفهوم گذرایی قابل تعریف باشد. در رویکرد هاپر و تامپسون (1980) گذرایی مفهومی پیوستاری و به‌عنوان ویژگی بند (و نه‌فقط ...
بیشتر
:«را» در زبان فارسی، به‌لحاظ نحوی، نقش‌نمای مفعولی است. همراهی نقش‌نمای مفعولی «را» با مفعول صریح برای برخی از افعال الزامی است، اما در سایر موارد به نظر می‌رسد که امکان حضور یا عدم حضور آن در جمله با توجه به مفهوم گذرایی قابل تعریف باشد. در رویکرد هاپر و تامپسون (1980) گذرایی مفهومی پیوستاری و به‌عنوان ویژگی بند (و نه‌فقط به‌عنوان ویژگی فعل) در نظر گرفته میشود. براین‌اساس، علاوه بر ویژگی‌های افعال، ویژگی‌های فاعل و مفعول هم در میزان گذرایی نقش دارند. طبق تعریف هاپر و تامپسون، اگر مفعولِ کنش‌پذیر، اسم خاص، انسان (جاندار)، عینی، مفرد و اسم قابل شمارش و ارجاع‌پذیر باشد، بند مورد نظر گذراتر است. در این پژوهش با اتکا به این رویکرد تلاش شد تا وضعیت «را» در زبان فارسی مورد بررسی قرار گیرد. فرضیهٔ این پژوهش بر این استوار بود که باید میان حضور «را» و گذرایی بند رابطه‌ای وجود داشته باشد. برای بررسی این فرضیه از پیکرۀ وابستگی نحوی زبان فارسی (Rasooli et al., 2013) استفاده شد. این پیکره با حجمی حدود نیم میلیون کلمه و سی هزار جمله، حاوی برچسب‌های مختلف نحوی است که به‌صورت دستی برچسب‌گذاری شدهاند. تعداد مفعول‌های مشخص‌شده در این پیکره حدود بیست هزار مورد است. بررسی‌های این پژوهش نشان داد پربسامدترین مفعول «را»یی، مفعول‌های اسمی مفرد بی‌جان است و در بحث معرفگی، اسم‌های معرفه و ضمایر مفعولی تمایل دارند که با «را» همراه شوند.
مقاله پژوهشی
اکرم‌السّادات حاجی سیّد آقایی
چکیده
در طول تاریخ زبان فارسی بسیاری از واژهها دستخوش تحولات گوناگون شده است؛ از جملۀ این تحولات، ظاهر شدن صامت غیراشتقاقی /d/ بعد از صامت /r/ در برخی کلمات است. این پدیده براثر نزدیک بودن واجگاه این دو صامت روی داده است. این تحول از قرن چهارم به بعد در شهرهای خراسان، ماوراءالنّهر، سیستان و مرکز دیده شده است. تحول دیگری که موضوع مورد بحث این ...
بیشتر
در طول تاریخ زبان فارسی بسیاری از واژهها دستخوش تحولات گوناگون شده است؛ از جملۀ این تحولات، ظاهر شدن صامت غیراشتقاقی /d/ بعد از صامت /r/ در برخی کلمات است. این پدیده براثر نزدیک بودن واجگاه این دو صامت روی داده است. این تحول از قرن چهارم به بعد در شهرهای خراسان، ماوراءالنّهر، سیستان و مرکز دیده شده است. تحول دیگری که موضوع مورد بحث این مقاله است، حذف /d/ پس از صامت /r/ است. صامت /r/ بهدلیل نزدیک بودن واجگاهش به واجگاه /d/ و برای سهولت تلفظ باعث حذف /d/ شده است. این تحول نیز از قرن چهارم به بعد در شهرهای خراسان و ماوراءالنّهر و مرکز رخ داده است. هردو تحول در کلماتی با هویت‌های دستوری مختلف دیده میشود.
مقاله پژوهشی
محدثه طاهری؛ سیده پرنیان دریاباری؛ علی‌اصغر باباسالار
چکیده
میرزا حبیب اصفهانی با انتشار دستور سخن، اولین کتاب مستقل آموزش دستور زبان فارسی را در 1289ق تألیف کرد. پس از او نویسندگان دیگری به تأثیر از قواعد عربی یا دستور زبان‌های فرنگی، نگارش کتاب‌های آموزش دستور زبان فارسی را ادامه دادند. از این رهگذر، کتاب‌های دستور زبان آموزشی نگارش یافتند. در این پژوهش بیست کتاب درسی دستور زبان فارسی (از ...
بیشتر
میرزا حبیب اصفهانی با انتشار دستور سخن، اولین کتاب مستقل آموزش دستور زبان فارسی را در 1289ق تألیف کرد. پس از او نویسندگان دیگری به تأثیر از قواعد عربی یا دستور زبان‌های فرنگی، نگارش کتاب‌های آموزش دستور زبان فارسی را ادامه دادند. از این رهگذر، کتاب‌های دستور زبان آموزشی نگارش یافتند. در این پژوهش بیست کتاب درسی دستور زبان فارسی (از سال 1298 تا 1357ش)، که در مدارس ایران تدریس می‌شدند، مطالعه شد. ابتدا بازۀ زمانی 1298 تا 1357ش به سه دوره تقسیم و ویژگی‌های هر دوره بیان و سپس موارد اختلافی مباحث دستوری هر کتاب و چند مثال از آنها با کتاب دستور مفصّل امروز[1] بررسی و مقایسه شد. همچنین تأثیرپذیری هر کتاب از دستور زبان‌های دیگر، مانند عربی و فرنگی، مورد توجه قرار گرفت. براساس پژوهش حاضر به این نتیجه رسیدیم که اغلب کتاب‌های دستوری مورد بررسی به تأثیر از دستور عربی، اقسام کلمه را به سه بخش اسم، فعل و حرف تقسیم کرده و نکات هر مبحث را شرح و تفصیل داده‌اند. گرچه هر نویسنده، در عین تأثیرپذیری از نویسندگان پیشین یا معاصر، نظرات خود را هم آورده، اما کمتر کتابی دارای روش متمایز و خاص بوده و بیشتر کتاب‌ها رویکردی مشابه یکدیگر داشتند. البته، برخی کتاب‌ها در دورۀ خود تأثیر بیشتری گذاشتند و رویکرد خود را با دیدگاه غالب هم‌عصران خود متناسب و همراه کردند. دستور زبان‌هایی که عبدالعظیم قریب، پنج استاد، پرویز ناتل خانلری، انوری و احمدی گیوی و صادقی و ارژنگ نوشتند، ازجمله کتاب‌های پیشتاز این بازۀ زمانی بود. .[1] خسرو فرشیدورد، دستور مفصّل امروز، سخن، تهران ۱۳۸۲.
