دوره 22، شماره 1 ، فروردین 1402
سرمقاله
ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق
دوره 22، شماره 1 ، فروردین 1402، صفحه 1-6
چکیده
در وهلۀ نخست، آنچه از زنده‌یاد دکتر حسن ذوالفقاری استاد و پژوهشگری ممتاز و برجسته رقم زده کار در حوزۀ ادبیّات و فرهنگ عامّۀ ایران است. بعد از بزرگانی مانند صادق هدایت، که پیشتاز پژوهش در فرهنگ و ادبیّات عامّه/ فولکلور و بنیانگذار این پژوهش‌ها در ایران بود و آثاری چون اوسانه، نیرنگستان، و برخی از جستارها در نوشته‌های پراکنده را نوشت ...
بیشتر
در وهلۀ نخست، آنچه از زنده‌یاد دکتر حسن ذوالفقاری استاد و پژوهشگری ممتاز و برجسته رقم زده کار در حوزۀ ادبیّات و فرهنگ عامّۀ ایران است. بعد از بزرگانی مانند صادق هدایت، که پیشتاز پژوهش در فرهنگ و ادبیّات عامّه/ فولکلور و بنیانگذار این پژوهش‌ها در ایران بود و آثاری چون اوسانه، نیرنگستان، و برخی از جستارها در نوشته‌های پراکنده را نوشت و به اهمّیّت گردآوری و تدوین فرهنگ عامّه پی برد؛ و نیز پس از ابوالقاسم انجَوی شیرازی، که به جایگاه بلندی در حوزۀ ادبیّات عامّه رسید و مؤلّف گل به صنوبر چه کرد (مجموعۀ قصّه‌های ایرانی)، جشن‌ها و آداب و معتقَدات زمستان و مجموعه‌داده‌های سترگ و ارزشمند در بایگانی رادیو ایران؛ و همچنین بعد از محمّدجعفر محجوب، صاحب ادبیّات عامیانۀ ایران (ویراست و تصحیح حسن ذوالفقاری)، آیین جوانمردی یا فتوّت؛ و برخی چهره‌های دیگر، ذوالفقاری به تدوین و گردآوری و تحلیل ضرب‌المثل‌ها، سنّت‌ها، آداب و رسوم، اسطوره‌ها، و افسانه‌ها و قصّه‌های ایرانی همّت گماشت. دستاورد ذوالفقاری در مرحلۀ نوینِ پژوهش‌های ادبیّات و فرهنگ عامّه و مردم‌شناسی، که به مجموعۀ گردآوری‌ها، تدوین و نیز بررسی‌های پیشینش افزود، بخش تحلیلی کار وی بود. استادان پیشین بیشتر کوشیدند داده‌های ادبیّات و فرهنگ عامّه را گرد آورند و تاحدّی آنها را تبیین و تحلیل کنند؛ امّا، کاری که ذوالفقاری کرد گام‌هایی ارزشمند در تحلیل داده‌های فرهنگ و ادب عامّه، باورها و به‌ویژه افسانه‌های پهلوانی و داستان‌های عامیانۀ ایران بود که در کتاب‌ها و مقالات تخصّصی خود عرضه کرد.
مقاله پژوهشی
نصراللّه صالحی
چکیده
روابط ایران و عثمانی، در طول سدههای متمادی، بسیار پرفرازونشیب و همیشه با جنگ و صلح توأم بود. دو دولت در دورههای مختلف، برای پایان دادن به اختلافها، عهدنامههای متعددی بستند. آخرین و مهمترین آنها که پایه و اساس حل اختلاف دو کشور گردید، عهدنامۀ ارزنةالروم بود. این عهدنامه، بعد از حدود ...
بیشتر
روابط ایران و عثمانی، در طول سدههای متمادی، بسیار پرفرازونشیب و همیشه با جنگ و صلح توأم بود. دو دولت در دورههای مختلف، برای پایان دادن به اختلافها، عهدنامههای متعددی بستند. آخرین و مهمترین آنها که پایه و اساس حل اختلاف دو کشور گردید، عهدنامۀ ارزنةالروم بود. این عهدنامه، بعد از حدود چهار سال مذاکره بین نمایندگان دو کشور، با وساطت نمایندگان روس و انگلیس، در 16جمادیالثانی 1263/ 13 مه 1847، بسته شد. نمایندگان هر چهار دولتِ حاضر در مذاکرات، دولتهای خود را پیوسته در جریان مذاکرات قرار میدادند. مجموع گزارشهای نمایندۀ ایران، میرزا تقیخان، در آرشیو وزارت امور خارجه ایران موجود است. گزارشهای نمایندۀ عثمانی، انوری افندی، در کتابی به نام سفارتنامۀ ایران تدوین شده و نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ سلیمانیۀ اسلامبول موجود است. گزارشهای مذکور، مخاطب را در جریان دقیق مذاکرات چهارجانبه، به‌ویژه مواضع، ادعاها، اختلافها و پیشنهادهای نمایندگان دو دولت ایران و عثمانی قرار میدهد. همچنین، از خلال این گزارشها میتوان به مواضع نمایندگان روس و انگلیس در اثنای مذاکرات پی برد. این گزارشها از منظر تاریخ سیاسی و دیپلماسی دارای اهمیت زیادی است. از این رو، در جُستار حاضر، گزارشهای نمایندگان ایران و عثمانی به صورت تطبیقی بررسی و به این پرسشها پاسخ داده شده است: نمایندگان ایران و عثمانی در گزارشهای ارسالی خود تا چه میزان مواضع یکدیگر را به دولتهای خود منعکس و منتقل کردند؟ نمایندگان دو دولت مزبور برای دفاع از مواضع خود چه روشی در پیشگرفتند؟ نمایندگان دو دولت چگونه از عهدۀ اثبات ادّعاهای خود دربارۀ مناطق سرحدّی برآمدند؟
مقاله پژوهشی
ملک‌زاد مخملباف؛ فرزانه فرخ‌فر
چکیده
تبادلات سیاسی ـ فرهنگی میان دو منطقۀ ایران و آسیای صغیر، با آغاز قرن دهم هجری و سقوط حکومت تیموری و قدرت یافتن صفویان، مهاجرت نخبگان و انتقال برخی آثار فرهنگی ـ هنری ایران به تختگاه عثمانیان، به اوج خود رسیـد. یکی از مهمترین جریانهای هنری عثمانیان که در این دوره شکل گرفت، رواج سبکِ ساز ...
بیشتر
تبادلات سیاسی ـ فرهنگی میان دو منطقۀ ایران و آسیای صغیر، با آغاز قرن دهم هجری و سقوط حکومت تیموری و قدرت یافتن صفویان، مهاجرت نخبگان و انتقال برخی آثار فرهنگی ـ هنری ایران به تختگاه عثمانیان، به اوج خود رسیـد. یکی از مهمترین جریانهای هنری عثمانیان که در این دوره شکل گرفت، رواج سبکِ ساز در طراحی است که نخست در کاشیکاریهای ابنیۀ مهم آن دوران، همچون توپقاپیسرای، و پس از آن، در انواع هنرهای آن دیار به کار رفت. این تحقیق بر معرفی شاه‌قولی تبریزی، خالق سبکِ ساز عثمانی، و جایگاه او در توسعۀ آن تأکید دارد، و علاوه بر آن، به این پرسش پاسخ خواهد داد که آثار طراحی و نقوش کاشیکاری سُنّت اُداسی در توپقاپیسرای که بر پایۀ سبکِ ساز و با نظارت شاه‌قولی شکل گرفته، بر چه کیفیتی استوار و نمایانگر چه ویژگیهایی است. نتایج کلی پژوهش، نشان میدهد که سبکِ ساز با ویژگیهای خاصی چون برگهای کنگرهدارِ سهتایی خمیده و تیز، برگهای خنجریشکل، انواع گلهای ختایی و سیمرغ و اژدها با رنگهای محدود و کمرنگ، به سبک طراحی تیموری، هویت مییابد و برای نخستینبار به دست شاه قولی در کاشیکاری توپقاپیسرای نمایان شده است. این پژوهش در دسته پژوهشهایِ کیفی قرار میگیرد و روش آن تحلیلی ـ تطبیقی است.
مهدی قربانی؛ طاهر رضازاده سراسکانرود
چکیده
خط و خطاطان رسالهای است از آثار میرزا حبیب اصفهانی مشهور به حبیب افندی ــ ادیب ایرانی و روشنفکر تجددطلب دورۀ قاجار ــ که آن را به زبان ترکی عثمانی نوشته و به سلطان عبدالحمید دوم عثمانی تقدیم کرده است. این رساله شامل شرح مختصری دربارۀ تاریخ هنر خوشنویسی از صدر اسلام و گسترش آن، شجرهنامۀ استادوشاگردی و سلسلۀ خوشنویسان، ...
بیشتر
خط و خطاطان رسالهای است از آثار میرزا حبیب اصفهانی مشهور به حبیب افندی ــ ادیب ایرانی و روشنفکر تجددطلب دورۀ قاجار ــ که آن را به زبان ترکی عثمانی نوشته و به سلطان عبدالحمید دوم عثمانی تقدیم کرده است. این رساله شامل شرح مختصری دربارۀ تاریخ هنر خوشنویسی از صدر اسلام و گسترش آن، شجرهنامۀ استادوشاگردی و سلسلۀ خوشنویسان، معرفی مکاتب خوشنویسی در دورههای گوناگون، طبقهبندی خطاطان در دورههای زمانی و جغرافیایی در انواع خطوط به انضمام شرح مختصری از حیات و آثار آنان است. افزون بر خوشنویسان، در بخش آخر رساله، هنرمندان مشهور رشتههای کتابآرایی در ایران و عثمانی تا زمان معاصر نویسنده معرفی شدهاند. نویسنده در تألیف و تدوین این رساله به تذکرههای پیشین توجه داشته و بنای کار او بر اساس فشردهسازی و ارائۀ چکیده‌ای از اطلاعات این منابع بوده است.هدف این مقاله، معرفی رسالۀ خط و خطاطان و بررسی و مطالعۀ ساختار و ماهیت آن است؛ چرا که این اثر به سبب ملیت ایرانی نویسنده و نیز پرداختن به شرححال بسیاری از خوشنویسان ایرانی ــ که بخش عمده‌ای از کتاب را در بر میگیرد ــ بهعنوان اثر پژوهشی مهم و میراث مشترک ایران و عثمانی شایستۀ توجه است که متأسفانه تاکنون به آن پرداخته نشده است.
مقاله پژوهشی
عطاءالله حسنی
چکیده
مرزهای سیاسی پوشانندۀ حقایقاند و وحدت جغرافیایی و انسانی را در چهرۀ کثرتی اختلافبرانگیز مینمایانند. افراد و گروهها و جمعیتهای انسانی کهندرختانی را مانند که اگرچه در ظاهر منفردند، در واقع ریشه در ریشه، پیوستگی و یگانگی دارند. جمعیتهای عشایری چنین وضعیتی دارند؛ یگانه ولی ...
بیشتر
مرزهای سیاسی پوشانندۀ حقایقاند و وحدت جغرافیایی و انسانی را در چهرۀ کثرتی اختلافبرانگیز مینمایانند. افراد و گروهها و جمعیتهای انسانی کهندرختانی را مانند که اگرچه در ظاهر منفردند، در واقع ریشه در ریشه، پیوستگی و یگانگی دارند. جمعیتهای عشایری چنین وضعیتی دارند؛ یگانه ولی پراکندهاند. «روزگار وصل» جستن، برای یکی از طوایف ایل شاهسون بغدادی به نام کوسهلر (Küseler/ Köseler)، هدف این مقاله بود و نویسنده، با ابتناء بر روش بینارشتهای تاریخی و مردمشناختی، بر آن شد که به تحقق دربارۀ هویت و سکونتگاه نخستین و مهاجرتهای بعدی این طایفه بپردازد. نتبجۀ تحقیق بیانگر این است که برای جستجوی ریشه و فرایند شکلگیری این طایفه و هویتیابی آن باید بازۀ مکانی ترکستان تا بالکان و بازۀ زمانی چندصدسالهای را در نظر داشت.
مقاله پژوهشی
سید امیر منصوری
چکیده
یکی از دستنویسهای معتبر مثنوی که بسیاری از محققان در تصحیح متن این اثر از آن استفاده کردهاند، نسخهای است از دفتر ششم، به کتابت سلطان ولد. از این نسخۀ خطی دفتر چهارمی نیز شناسایی شده که فاقد رقم است و پژوهشگران متعددی دربارۀ آن سخن گفته و در تصحیح خود از آن استفاده کردهاند ...
بیشتر
یکی از دستنویسهای معتبر مثنوی که بسیاری از محققان در تصحیح متن این اثر از آن استفاده کردهاند، نسخهای است از دفتر ششم، به کتابت سلطان ولد. از این نسخۀ خطی دفتر چهارمی نیز شناسایی شده که فاقد رقم است و پژوهشگران متعددی دربارۀ آن سخن گفته و در تصحیح خود از آن استفاده کردهاند یا، به سبب اهمیّت، آن را به صورت عکسی نشر دادهاند. در مقالۀ حاضر به بررسی نسبت این دو نسخه از مثنوی با هم میپردازیم و مشخص میکنیم که آیا فیالواقع این دو دفتر از مثنوی ادامۀ یکدیگرند یا نه؛ و نیز زمان کتابت دفتر چهارم را بررسی خواهیم کرد. همچنین به برخی ویژگیهای نسخ خطی مثنوی اشاره میکنیم که برای تشخیص نسبت دستنویسهای این اثر با یکدیگر پژوهشگران بعدی را یاری خواهد کرد.
مقاله پژوهشی
نظامعلی دهنوی؛ شهرام غلامی
چکیده
در بازشناسی رویدادها و تحولات تاریخی، نقش اَسناد بسیار برجسته است و بدون بررسی آنها بخش عمده‌ای از واقعیات گذشته از نگاه پژوهشگران مکتوم میماند. هدف این اثر، بازخوانی و بازشناسی گزارش مفصّل و بسیار ارزشمند مسیو کُله، مفتش کل وزارت امور خارجۀ ایران، در باب کنسولگریهای ایران در مملکت عثمانی است. این گزارش حاوی اطلاعات گران‌بهایی ...
بیشتر
در بازشناسی رویدادها و تحولات تاریخی، نقش اَسناد بسیار برجسته است و بدون بررسی آنها بخش عمده‌ای از واقعیات گذشته از نگاه پژوهشگران مکتوم میماند. هدف این اثر، بازخوانی و بازشناسی گزارش مفصّل و بسیار ارزشمند مسیو کُله، مفتش کل وزارت امور خارجۀ ایران، در باب کنسولگریهای ایران در مملکت عثمانی است. این گزارش حاوی اطلاعات گران‌بهایی است در باب روزگار و شرایط ایرانیان مسلمان و ارمنی در خاک عثمانی، عملکرد نامناسب کارگزاران ایرانی و عثمانی نسبت به اتباع ایرانی در آن دیار، تقلب و فساد در میان مأموران این دو مملکت، تأثیر مشروطیت و تحولات پس از آن بر ایرانیان عثمانی و سوءاستفادههای مأموران آن کشور از نابسامانیهای ایران با تضییع حقوق ایرانیان در خاک عثمانی و نحوۀ ساماندهی تذکره و عایدات شانسلری در کنسولگریهای ایران.
مقاله پژوهشی
مرتضی قاسمی
چکیده
قسطنطنیه، که امروزه به نام استانبول شناخته میشود، یکی از مهمترین شهرهای واقعشده در مرز دو قارۀ اروپا و آسیاست که در طول تاریخ شاهد وقایع و فجایع فراوان بوده و بارها ویران و از نو ساخته شده است. در کتابهای معتبر تاریخی، در باب این شهر، مطالب مفصّلی آمده است که در این مقاله، ضمن ذکر اجمالی آنها، رسائل سهگانهای ...
بیشتر
قسطنطنیه، که امروزه به نام استانبول شناخته میشود، یکی از مهمترین شهرهای واقعشده در مرز دو قارۀ اروپا و آسیاست که در طول تاریخ شاهد وقایع و فجایع فراوان بوده و بارها ویران و از نو ساخته شده است. در کتابهای معتبر تاریخی، در باب این شهر، مطالب مفصّلی آمده است که در این مقاله، ضمن ذکر اجمالی آنها، رسائل سهگانهای نیز معرفی خواهد شد. موضوع این رسائل، مطابق عناوین دو نسخه، ذکر «تاریخ قسطنطنیه و ایاصوفیه»، و ذکر «تاریخ ایاصوفیه» است. اما محتوای هر سه رساله مشابه یکدیگر و نقل داستانگونهای در باب پادشاهی «اُستونیانو»نامی، از فرزندانِ قسطنطین، و حکایت بنای کلیسایی با نام ایاصوفیه در زمان پادشاهی اوست.هریک از نویسندگان این رسائل از منبعی متفاوت استفاده کردهاند؛ نویسندۀ کتاب ذکر قلعة قسطنطنیة و بناء اَیاصوفیة فی التّواریخ، احمد بن احمد المنشی الجیلانی، آن را از روی «رسالهای مبنی بر تمهیدِ بناءِ اساسِ عمارتِ عالیۀ ایاصوفیّه، که از زبانِ رومی به فارسی ترجمه کرده بودند» بازنویسی کرده تا «مقبولِ طبعِ سلیم و خاطرِ مستقیمِ هر صغیر و کبیر آید». نویسندۀ تاریخ ایاصوفیه، درویش شمس، کتاب را مستقیم از زبان رومی به فارسی ترجمه کرده است. نویسندۀ تاریخ فتح قسطنطینیه نیز، در پاسخ به خواهش عزیزی، کتابی را که از رومی به ترکی ترجمه شده بوده، به فارسی دری ادا میکند.هرچند به دلیل تشابه بالای این نسخ سهگانه، از نظر حجم مطالب و محتوا، انتخاب یکی و رجحان آن بر دیگری دشوار مینمود، نسخۀ قلمی منشی گیلانی، به سبب ویژگیهای زبانی و ادبی آن انتخاب و بهعنوان نمونه در انتهای مقاله نقل شد.
مقاله پژوهشی
علیرضا علیصوفی؛ میرصمد موسوی؛ لطفاله تقیزاده
چکیده
نحوۀ تأثیرگذاری امپراتوری عثمانی بر انقلاب مشروطه در ایران، از ابعاد گوناگونی بررسیشدنی است؛ نخست از بُعد رجال سیاسی و مذهبی دوران قاجار، که به نحوی از وضعیت داخلی امپراتوری عثمانی متأثر بودند و در پی اصلاح و ایجاد تحول در ساخت سیاسی-اداری کشور برآمدند. دوم، فعالیت روشنفکران و بازرگانانی که حضورشان در امپراتوری عثمانی، ...
بیشتر
نحوۀ تأثیرگذاری امپراتوری عثمانی بر انقلاب مشروطه در ایران، از ابعاد گوناگونی بررسیشدنی است؛ نخست از بُعد رجال سیاسی و مذهبی دوران قاجار، که به نحوی از وضعیت داخلی امپراتوری عثمانی متأثر بودند و در پی اصلاح و ایجاد تحول در ساخت سیاسی-اداری کشور برآمدند. دوم، فعالیت روشنفکران و بازرگانانی که حضورشان در امپراتوری عثمانی، به تأثیرپذیری آنها از آن امپراتوری منتج شد و همین امر الهامبخش آنان برای ایجاد تحولاتی در ایران گردید. بعد سوم، در این بررسی، بر تأثیرگذاری مستقیم امپراتوری عثمانی در انقلاب مشروطه مبتنی است و بعد چهارم، مر بوط به فعالیت روزنامههای ایرانی مقیم استانبول است. در این پژوهش، به روش کتابخانهای و با رویکرد توصیفی ابعاد مختلف این تأثیرگذاریها واکاوی و تحلیل شده است، که هریک مستقیم یا غیرمستقیم با تأسی از امپراتوری عثمانی، به نحوی به دنبال ایجاد تحول در ایران بودند.
مقاله پژوهشی
آمنه بیدگلی
چکیده
رسالۀ اسئله و اجوبه را جمالالدّین محمّد آقسرایی (متوفی پیش از 800 هجری)، ادیب، مفسّر و عالم عثمانی، در قرن هشتم، به زبان فارسی تألیف کرده است. جمالالدّین آقسرایی از مردم آقسرا، واقع در آناتولی، و در شمار عالمان دینی و عقلی در روزگار مراد یکم عثمانی (حکومت 761-791ق) بود. چنان‌که ...
بیشتر
رسالۀ اسئله و اجوبه را جمالالدّین محمّد آقسرایی (متوفی پیش از 800 هجری)، ادیب، مفسّر و عالم عثمانی، در قرن هشتم، به زبان فارسی تألیف کرده است. جمالالدّین آقسرایی از مردم آقسرا، واقع در آناتولی، و در شمار عالمان دینی و عقلی در روزگار مراد یکم عثمانی (حکومت 761-791ق) بود. چنان‌که در مقدّمۀ این رساله آمده است... وی آن را به اشارت «سیفالدّوله الحاج شاذکلدی پاشا» حاکم اماسیه (783م) به زبان پارسی نوشته است تا برای اهل دیار عثمانی نافعتر و موثّرتر باشد. از این عبارت برمیآید که آثار تألیفی علمی در آن زمان به زبان عربی بوده است. همچنین نشان از آن دارد که مردم آن دیار در زمان تحریر رساله به زبان پارسی سخن میگفتهاند و این زبان در آن منطقه و در میان عموم یا گروهی از مردم رواج داشته است. رسالۀ اسئله و اجوبه پس از مقدّمهای مختصر، در دو باب تألیف شده است؛ باب اوّل در علم تفسیر و باب دوم در علم حدیث. مؤلّف، که خود مدرّس علوم دینی بوده است، سؤالاتی را مطرح میکند و بدانها پاسخ میگوید. نثر این رساله سلیس و روان است و در آن، مسائل و دقایق تفسیری و حدیثی، با بیانی عالمانه و زبانی ادیبانه، طرح و واکاوی شده است.
تازه‌های نشر
سیده زیبا بهروز
دوره 22، شماره 1 ، فروردین 1402، صفحه 168-176
