نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر گروه فرهنگ‌نویسی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران ایران

چکیده

در طول تاریخ زبان فارسی بسیاری از واژه‌ها دستخوش تحولات گوناگون شده است؛ از جملۀ این تحولات، ظاهر شدن صامت غیراشتقاقی /d/ بعد از صامت /r/ در برخی کلمات است. این پدیده براثر نزدیک بودن واجگاه این دو صامت روی داده است. این تحول از قرن چهارم به‌ بعد در شهرهای خراسان، ماوراءالنّهر، سیستان و مرکز دیده شده است. تحول دیگری که موضوع مورد بحث این مقاله است، حذف /d/ پس از صامت /r/ است. صامت /r/ به‌دلیل نزدیک بودن واجگاهش به واجگاه /d/ و برای سهولت تلفظ باعث حذف /d/ شده است. این تحول نیز از قرن چهارم به ‌بعد در شهرهای خراسان و ماوراءالنّهر و مرکز رخ داده است. هردو تحول در کلماتی با هویت‌های دستوری مختلف دیده می‌شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Insertion and Deletion of Consonant /d/ after Consonant /r/ in Words Belonging to Different Parts of Speech

نویسنده [English]

  • A Haji Seyyed Aghaei

Researcher of the Department of Lexicography, Persian Language and Literature Academy, Tehran, Iran

چکیده [English]

During the history of the Persian language, many words have undergone different changes, among these changes is the appearance of the consonant /d/ after the consonant /r/ in some words. This phenomenon happened due to the close place of articulation of these two consonants. This change has been seen in the Khorāsān, Transoxiana, Sistān, and central cities from the fourth century onwards. Another change that is also the topic of this article’s discussion is the elimination of /d/ after the consonant /r/. The consonant /r/ causes /d/ to be eliminated due to the closeness of its place of articulation to the place of articulation of /d/ and for ease of pronunciation. This change also happened in the Khorāsān, Transoxiana, and central cities from the 4th century onwards. Both changes are seen in words with different grammatical identities.

کلیدواژه‌ها [English]

  • : Persian classical texts
  • Phonetic changes
  • consonant /d/
  • Persian Dari
  • consonant cluster "rd"
منابع
ابوالفتوح رازی ، روض الجنان و روح الجَنان فی تفسیر القرآن معروف به تفسیر ابوالفتوح، به ‌کوشش محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد 13۶۵ـ137۵.
ابوالقاسمی، محسن، دستور تاریخی زبان فارسی، سمت، تهران ۱۳۷۵.
ادیب نطنزی، بدیع‏الزمان ابوعبداللّه حسین‌ بن ‌ابراهیم(۱)، المرقاة، به تصحیح سیّد جعفر سجّادی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران ۱۳۴۶.
ــــــــ (۲)، دستور اللّغة المسمّی بالخلاص، به کوشش رضا هادیزاده، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران 1380.
اسدی، علی بن احمد، لغت فرس، به تصحیح عباس اقبال، چاپخانهٔ مجلس، طهران 1319.
اسکندرنامه (روایت فارسی کالیستنس دروغین)، به کوشش ایرج افشار، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران 1343.
باخرزی، ابوالمفاخر یحیی، اوراد الاحباب و فصوص‌ الآداب، به کوشش ایرج افشار، دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۵.
بستی ← صادقی (۶).
بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد(۱)، تاریخ بلعمی، به تصحیح محمدتقی بهار، به کوشش محمد پروین گنابادی، کتابفروشی زوّار، تهران 1341.
ــــــــ (۲) تاریخ بلعمی، نسخۀ شمارۀ 4281، محفوظ در کتابخانۀ فاتح ترکیه.
بیرونی، ابوریحان، کتاب الصیدنه فی الطب، به تصحیح عباس زریاب خویی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران 1370.
تحفة الغرائب، منسوب به محمد بن ایوب الحاسب، به تصحیح جلال متینی، معین، تهران 1371.
ترجمه‌ای فارسی از قرآن مجید، به کوشش علی رواقی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران 1386.
ترجمهٔ تفسیر طبری(۱)، به ‌اهتمام حبیب یغمایی، دانشگاه تهران، تهران 1339ـ13۴۴.
ــــــــ (۲) نسخۀ گلستان (عکسی)، محفوظ در کتابخانهٔ مرکزی دانشگاه تهران.
ــــــــ (۳) نسخۀ ایاصوفیا، به نقل از پایان‌نامۀ دکتری حسینعلی رحیمی.
ــــــــ (۴) ج 4، نسخۀ 11213 کتابخانۀ مرعشی نجفی، به نقل از پایان‌نامۀ دکتری حسینعلی رحیمی.
ترجمهٔ قرآن موزهٔ پارس، به کوشش علی رواقی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران 2۵3۵[= 13۵۵].
ترجمهٔ قرآن (نسخهٔ مورّخ 556 هجری)، به اهتمام محمدجعفر یاحقی، مؤسسهٔ فرهنگی شهید محمد رواقی، تهران 1364.
ترجمه و قصه‌های قرآن، به اهتمام یحیی مهدوی و مهدی بیانی، دانشگاه تهران، تهران 1338.
تفسیر شنقشی، به اهتمام محمد‌جعفر یاحقی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران 2۵3۵ = [13۵۵].
تفسیر قرآن مجید (مشهور به کیمبریج)، به اهتمام جلال متینی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران 13۴9.
تفلیسی، ابوالفضل حبیش بن ابراهیم بن محمد، قانون ادب، به اهتمام غلامرضا طاهر، جلد 1 و3، بنیاد فرهنگ ایران، تهران 13۵۰ـ13۵۱.
جوینی، «مقدمه» بر کتاب نهج ‌البلاغهکتاب نهج ‌البلاغه.
حاجی سیّد آقایی، اکرم السادات (۱)، «لزوم بازنگری در تصحیح قصص ‌الانبیای نیشابوری»، آینۀ میراث، ضمیمۀ شمارۀ 21، س هشتم، دورۀ جدید، 13۹۰.
ــــــــ (۲)، «افزوده شدن d غیراشتقاقی به کلماتِ دز، پوزه، روزه ... »، فرهنگ‌نویسی (ویژه‌نامهٔ نامهٔ فرهنگستان)، ش ۵ و ۶، ص 302 ـ 30۶، 1392.
خطیب کرمانی، حسن، ملخّص اللغات، به اهتمام محمد دبیرسیاقی و غلامحسین یوسفی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران 13۶2.
دهار، قاضی خان بدرمحمّد، دستور الاخوان، به تصحیح سعید نجفی اسداللّهی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران 13۴9.
رجایی بخارایی، احمد‌علی (۱)، لهجهٔ بخارایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد 137۵.
ــــــــ (۲)، «مقدمه» بر فرهنگ لغات قرآن خطی آستان قدس رضوی شمارهٔ ۴ ← فرهنگ لغات قرآن خطی... .
ــــــــ (۳)، «مقدمه» بر منتخب رونق المجالس و بستان العارفین و تحفة المریدین ← طبسی نیشابوری.
رجبی (دوانی)، محمدحسین، «احیاء الملوک»، دانشنامهٔ زبان و ادب فارسی، جلد ۱، به سرپرستی اسماعیل سعادت، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران ۱۳۸۴.
رحیمی، حسینعلی، «تصحیح انتقادی مجلد چهارم ترجمهٔ تفسیر طبری»، (پایان‌نامهٔ دکتری)، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران ۱۳۹۰.
زریاب خویی، «مقدمه» بر کتاب الصیدنه فی الطب ← بیرونی.
الزنجی السجزی، محمد بن عمر، مهذّب الاسماء فی مرتب الحروف و الأشیاء، به تصحیح محمدحسین مصطفوی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران ۱۳۶۴.
سورآبادی، ابوبکر عتیق (۱)، تفسیر سورآبادی، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، ۵ جلد، فرهنگ نشر نو، تهران 1380ـ1381.
ــــــــ (۲) تفسیر سورآبادی، نسخۀ خطی کتابخانهٔ پیرهدایی.
شمس، محمدجواد، «اوراد الاحباب و فصوص الآداب»، دانشنامهٔ زبان و ادب فارسی، جلد ۱، به سرپرستی اسماعیل سعادت، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران ۱۳۸۴.
صادقی، علی‌اشرف (۱)، «بعضی تحولات ناشناختۀ کلمات عربی در زبان فارسی»، مجلۀ زبانشناسی، سال 11، ش 1، 1373 ص 2ـ11.
ــــــــ (۲)، مسائل تاریخی زبان فارسی، سخن، تهران ۱۳۸۰.
ــــــــ (۳)، «بحثی دربارهٔ فرهنگ عربی به فارسی «المرقاة» و مؤلف آن»، نشر دانش، ش ۱۰۶، ۱۳۸۱، ص ۱۸-۳۱.
ــــــــ (۴)، «یک تحول آوایی دیگر زبان فارسی: فرایند افزوده شدن صامت «ر» به بعضی از کلمات»، مجلۀ زبانشناسی، س 20، ش 1، ۱۳۸۴، ص ۱ـ۱۶.
ــــــــ (۵)، «تفسیر کیمبریج»، دانشنامهٔ زبان و ادب فارسی، جلد ۲، به سرپرستی اسماعیل سعادت، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران ۱۳۸۶.
ــــــــ (۶)، «تحقیق در کتاب المصادر ابوبکر بستی»، آینۀ میراث، ضمیمۀ شمارۀ 23، س ۱۰، دورۀ جدید، ۱۳۹۱.
ــــــــ (۷)، «ویژگی‌های زبانی ضیاء الشهاب»، پیرِ گلرنگ (یادنامۀ استاد فقید دکتر رشید عیوضی) به خواستاری رحمان مشتاق مهر، احمد گلی، به اهتمام محمد طاهری خسروشاهی، ادبیات، تهران ۱۳۹۵، ص ۷۲۷-۷۳۷.
ضیاء الشهاب، به تصحیح جویا جهانبخش، حسن عاطفی و عباس بهنیا، میراث مکتوب، تهران ۱۳۹۴.
طبسی نیشابوری، محمد بن احمد بن ابی جعفر(منسوب)، منتخب رونق ‌المجالس و بستان ‌العارفین و تحفة المریدین، به کوشش احمدعلی رجایی بخارایی، دانشگاه تهران، تهران ۱۳۵۴.
عثمانی، ابوعلی حسن‏ بن احمد، ترجمهٔ رسالهٔ قشیریه، به کوشش بدیع‏الزمان فروزانفر، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران ۱۳۷۹.
غلامرضایی، محمد و اکرم‏السادات حاجی سید آقایی، «نثر شیو‌ای فارسی در خدمت قرآن»، کتاب ماه ادبیات، س 1، ش ۵، 138۶، ص ۷۴-۱۰۰.
فرهنگ لغات قرآن خطی آستان قدس رضوی شمارهٔ ۴، به کوشش احمدعلی رجایی بخارایی، مؤسسهٔ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران ۱۳۶۳.
فرهنگنامهٔ قرآنی، تدوین گروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی (با نظارت محمدجعفر یاحقی)، ۵ جلد، چاپ دوم، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد 1377.
کاتب، بهاءالدین محمد بن حسن بن اسفندیار، تاریخ طبرستان، به تصحیح عباس اقبال، کلالۀ خاور، تهران 1320.
کتاب نهج ‌البلاغه، به تصحیح عزیزاللّه جوینی، دانشگاه تهران، تهران ۱۳۸۵.
المتحمد المروزی، محمد بن منصور، الدّرر فی الترجمان، به تصحیح محمد سرور مولایی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران ۱۳۶۱.
متینی (۱)، «مقدمه» بر تفسیر قرآن مجید ← تفسیر قرآن مجید.
ــــــــ (۲)، «مقدمه» بر تحفة الغرائبتحفة الغرائب.
مدرسی قوامی، گلناز، «دلایل آکوستیکی یک تحول آوایی»، بامهر(جشنامۀ دکتر محمدرضا باطنی)، فرهنگ معاصر، تهران 139۴، ص ۴۱۵ـ۴۴۳.
ملکشاه سیستانی، حسین بن ملک غیاث‌الدّین محمد بن شاه محمود، احیاء الملوک، به کوشش منوچهر ستوده، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران 13۴۴.
نسفی، ابوحفص نجم‌الدین عمر بن محمد، تفسیر نسفی، به کوشش عزیزاللّه جوینی، سروش، تهران 1376.
یاحقی، ناصح، «مقدمه» بر روض ‌الجنان و روح الجَنان فی تفسیر القرآن ← ابوالفتوح رازی.