نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه پیام نور ارومیه

چکیده

بزرگ‌ترین و نامدارترین دشمن داستانیِ ایرانیان در روایاتِ ملّی و پهلوانی افراسیاب است که مجموعۀ گزارش‌ها و اشارات مربوط به او از اوستا تا طومارهای نقّالی و داستان‌های شفاهی ـ عامیانۀ متأخّر دیده می‌شود و گردآوری و بررسی همۀ آنها می‌تواند موضوع کتاب یا رساله‌ای مستقل باشد. دراین‌میان گاهی نکات و اشاره‌های ظریفی به نظر می‌رسد که نیازمند دقّت و توضیح بیشتر است تا ابهامات موجود را رفع یا موضوعات جدیدی را دربارۀ افراسیاب و نهایتاً سنّت حماسی و اساطیری ایران روشن کند. یکی از این موارد در خورِ بحث و توجّه‌ناشده نام ترکیِ افرسیاب در دو کتاب نصیحةالملوک غزالی و مرموزات اسدی در مزمورات داودیِ نجم‌الدّین دایه است.

منابع
آیدنلو، سجاد (۱۳۸۴)، «افراسیاب»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، ج ۱، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ص ۴۷۳ـ۴۷۷.
ــــــــ (۱۳۹۶)، «بازشناسی روایات اکوان دیو در سنّت داستانی ایران»، نیم‌پخته ترنج (بیست مقاله دربارۀ شاهنامه و ادب حماسی ایران)، تهران: سخن، ص ۳۱۲ و ۳۱۳.
ــــــــ (۱۳۹۴)، دفتر خسروان (برگزیدۀ شاهنامۀ فردوسی)، تهران: سخن.
پاکتچی، احمد (۱۳۹۳)، «ایلک‌خانیان»، تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج ۷، سرویراستار: دکتر صادق سجّادی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ص ۱ـ۶۵.
تفضلی، احمد (۱۳۹۸)، «خواستگاری افراسیاب از اسپندارمد (نمونه‌ای از بن‌مایۀ اغوا در اساطیر ایرانی)»، مقالات احمد تفضلی، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: توس، ص ۲۳۸ـ۲۵۱.
جوینی، عطاملک (۱۳۸۸)، تاریخ جهانگشای جوینی، به تصحیح و تعلیقات حبیب‌الله عباسی و ایرج مهرکی، ج ۱، تهران: زوّار.
خاصّ حاجب (بالاساغونلو)، یوسف (۱۳۹۴)، قوتادغو بیلیک، مقدّمه، تدوین و ترجمۀ م. کریمی، تبریز: اختر.
خواجه نظام‌الملک طوسی (۱۳۹۸)، سیرالملوک (سیاستنامه)، به تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
رضی، هاشم (۱۳۸۱)، دانشنامۀ ایران باستان، ج ۳، تهران: سخن، ص ۱۵۲۰ـ۱۵۳۰.
ساکت، سلمان (۱۳۹۷)، «نصیحةالملوک»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ص ۴۵۶ـ۴۵۹.
سرکاراتی، بهمن (۱۳۸۷)، «بقایای افسانۀ گرشاسب در منظومه‌های حماسی ایران»، سایههای شکارشده، تهران: قطره، ص ۲۵۰ـ۲۸۶.
ــــــــ (۱۳۸۳)، «توران»، دانشنامۀ جهان اسلام، ج ۸، تهران: بنیاد دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی، ص ۴۵۶ـ۴۵۸.
الغزالی، محمّد (۱۴۲۹ ھ.)، التبر المسبوک فی نصیحةالملوک، به اهتمام هیثم خلیفة الطعیمی، بیروت: المکتبة العلمیّه.
غزالی، محمّد (۱۳۱۵ـ۱۳۱۷)، نصیحةالملوک، به تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: چاپخانۀ مجلس.
ــــــــ (۱۳۶۷)، نصیحةالملوک، به تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: هما.
صدیقیان، مهین‌دخت (۱۳۷۵)، فرهنگ اساطیری ـ حماسی ایران، ج ۱، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و          مطالعات فرهنگی، ص ۳۱۳ـ۳۳۰.
فردوسی، ابوالقاسم (۱۳۹۳)، شاهنامه، پیرایش جلال خالقی‌مطلق، تهران: سخن.
کاشغری، محمودبن حسین (۱۳۷۵)، دیوان لغاتالترک، ترجمه و تنظیم سیّد محمّد دبیرسیاقی، تهران:              پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ــــــــ (۱۳۸۴)، دیوان لغاتالترک، ترجمۀ حسین محمّدزادۀ صدیق، تبریز: اختر.
مجملالتواریخ و القصص (۱۳۸۳)، به تصحیح ملک‌الشعراء بهار، تهران: دنیای کتاب.
مسعودی، ابوالحسن (۱۳۸۷)، مروج‌الذهب و معادن‌الجواهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج ۱، تهران: علمی و فرهنگی.
نجم‌الدّین رازی (۱۳۸۱)، مرموزات اسدی در مزمورات داودی، به تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، ویرایش ۲، تهران: سخن.
نرم‌افزار تراث ۲ (جامع منابع فرهنگ و ادب)، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
Yarshater, E., (1998) ՙՙAfrāsiāb՚՚, Encyclopaedia Iranica, edited by Ehsan Yarshater, vol. 1, New York, p. 584-593.