نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانشجوی زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه تهران
چکیده
در گلستان سعدی ابیاتی به عربی وجود دارد که تقریباً همۀ آنها ازنظر وزن و قافیه، تابع قواعد عروض و قافیۀ عرب است؛ امّا تقریباً همۀ مصحّحان فارسی‌زبان، در تصحیح و بررسی این ابیات از قواعد عروض فارسی پیروی کرده‌اند، و این امر سبب ایجاد ایراداتی در ضبط‌هایشان شده‌است. نکتۀ جالب توجّه این است که در دو ترجمۀ عربی و یک شرح ترکی بر گلستان، این ایرادات یا وجود ندارد یا شمار آنها بسیار اندک است. ما در این مقاله به بررسی تصحیحات برخی از این ابیات از منظر قواعد عروض و قافیه پرداخته‌ایم و ضبط‌های درست را معرفی و ایرادات ضبط‌های نادرست را بیان کرده‌ایم.
کلیدواژه‌ها
منابع
إبن‌عقیل، بهاءالدّین عبدالله عقیل العقیلی (۱۹۸۰)، شرح ٱبن عقیل قاضی القضاة، تألیف محمِد محیی الدّین عبدالحمید، أربعة أجزاء، قاهرة: دارالتراث.
إبن‌منظور، محمّدبن مکرم‌بن علی (۲۰۱۰)، لسان‌العرب، طبعة جدیدة مصححة و ملونة اعتنى بتصحیحها امین محمّد عبدالوهاب، محمّد الصادق العبیدی، تسعة أجزاء، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
إبن‌هشام، جمال‌الدّین یوسف‌بن أحمد (بی‌تا)، أوضح المسالک إلى ألفیة ٱبن مالک، تألیف محمّد محیی‌الدّین عبدالحمید، أربعة أجزاء، صیدا، بیروت: منشورات المکتبة العصریة.
الأخفش، ابوالحسن سعیدبن مسعدة (۱۹۷۴)، کتاب القوافی، تحقیق أحمد راتب النّفاخ، بیروت: دارالأمانة.
إمرؤالقیس، جندح‌بن الحجربن الحارث الکندی (۲۰۱۱)، دیوان إمرئ‌القیس، شرح د. محمّد الإسکندرانی و د. نهاد رزوق، بیروت: دارالکتاب العربی.
البحتری، أبوعبادة الولیدبن عبید الطائی (۱۹۱۱)، دیوان البحتری (الشاعر المفلق المشهور)، جزءان، مصر: مطبعة هندیة بالموسکی.
التنوخی، ابویعلى (۱۹۷۸)، کتاب القوافی، تحقیق عونی عبدالرءوف، الطبعة الثانیة، مصر: مکتبة الخانجی.
التنوخی، عزالدّین (۱۹۴۶)، احیاءالعروض، دمشق: المطبعة الهاشمیة.
الجوهری، اسماعیل‌بن حماد (۱۹۸۴)، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، تحقیق أحمد عبدالغفور عطار، الطبعة الثالثة، ستة أجزاء، بیروت: دارالعلم للملایین.
ــــــــ (۲۰۰۶)، «کتاب القوافی عن الشیخ أبی نصر إسماعیل‌بن حماد الجوهری (توفی نحو ۴۰۰ ھ.)، حققه و علق علیه سلیمان أحمد أبوستة»، مجلة دراسات اللغویة، المجلّد الثامن، العدد الثالث، ص ۱۳۳ و ۱۳۷ـ۱۴۰، ریاض یولیة.
الخطیب التبریزی، زکریا یحیی‌بن علی (۱۹۹۴)، کتاب الکافی فی العروض و القوافی، تحقیق الحسانی حسن عبدالله، الطبعة الثالثة، قاهرة: مکتبة الخانجی.
الزمخشری، ابوالقاسم محمودبن عمر (۱۹۸۹)، القسطاس فی علم العروض، تحقیق فخرالدّین قباوة، الطبعة الثانیة المجددة، بیروت: مکتبة المعارف.
السیرافی، أبوسعید الحسن‌بن عبدالله المرزبان (۱۹۸۵)، ضرورة الشعر، تحقیق رمضان عبدالتواب، بیروت: دارالنهضة العربیة.
العروضی، أبوالحسن احمدبن محمّد (۱۹۹۶)، الجامع فی العروض و القوافی، حققه و قدم له زهیر غازی زاهد و الأستاذ هلال ناجی، بیروت: دارالجیل.
الفیروزآبادی، مجدالدّین محمّدبن یعقوب (بی‌تا)، القاموس المحیط، بیروت: شرکة دارالأرقم‌بن أبی الأرقم للطباعة و النشر و التوزیع.
الهاشمی، السیّد أحمد (۲۰۰۶)، میزان الذهب فی صناعة شعر العرب، التحقیق علاءالدّین عطیة، بیروت: مکتبة دارالبیروتی.
سعدی، مصلح‌بن عبدالله (۱۲۶۳ق)، کتاب ترجمة الجلستان الفارسی العبارة، الخواجا جبرائیل‌بن یوسف الشهیر بالمخلع، بولاق، قاهرة: دارالطباعة الباهرة.
ــــــــ (۱۳۱۰)، گلستان، به تصحیح و حواشی عبدالعظیم قریب گرکانی (با نظریات جدید)، تهران: علمی.
ــــــــ (۱۳۱۶)، بوستان، به اهتمام محمّدعلی فروغی، تهران: بروخیم.
ــــــــ (۱۳۲۰)، کلیّات، به اهتمام محمّدعلی فروغی، تهران: بروخیم.
ــــــــ (۱۹۵۹)، گلستان، تصحیح متن علمی و انتقادی، ترجمۀ روسی، مقدمه، تعلیقات و حواشی به قلم رستم موسی اوغلی علی‌یف، مسکو: فرهنگستان علوم اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی.
ــــــــ (۱۹۶۱)، گلستان (روضة‌الورد)، ترجمة محمد الفراتی، دمشق: مدیریة التألیف و الترجمة، وزارة الثقافة والإرشاد القومی.
ــــــــ (۱۳۴۱)، گلستان، به کوشش سعید نفیسی، تهران: فروغی.
ــــــــ (۱۳۴۲)، گلستان، به اهتمام محمّدجواد مشکور، تهران: اقبال.
ــــــــ (۱۳۴۴)، شرح گلستان، محمّد خزائلی، تهران: علمی.
ــــــــ (۱۳۸۵)، غزل‌های سعدی، به تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: سخن.
ــــــــ (۱۳۹۰)، اشعار عربی سعدی، ترجمۀ موسی اسوار، شیراز: مرکز سعدی‌شناسی با همکاری مؤسسۀ فرهنگی پژوهشی دانشنامۀ فارس.
ــــــــ (۱۳۹۲)، گلستان، به تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
ــــــــ (۱۳۹۳)، گلستان، به کوشش بهاءالدّین خرمشاهی، تهران: دوستان.
سعدی، مصلح‌بن عبدالله (۱۳۹۵)، کلیّات سعدی، تدقیق در متن و مقدمه از دکتر حسن انوری، تهران: نشر قطره.
ــــــــ (۱۳۹۵)، کلیّات سعدی، به کوشش دکتر مظاهر مصفا با همکاری اکرم سلطانی،تهران: روزنه.
ــــــــ (۱۳۹۶)، گلستان، به کوشش خلیل خطیب‌رهبر، تهران: صفی‌علیشاه.
سودی، احمد [محمد؟] (۱۲۴۹ ق)، شرح سودی بر گلستان سعدی، اسلامبول: دارالطباعة.
ــــــــ (۱۳۴۹)، شرح سودی بر گلستان سعدی، ترجمۀ حیدر خوش‌طینت و زین‌العابدین چاوشی و علی‌اکبر کاظمی، تبریز: کتاب‌فروشی تهران.
سیبویه، أبوبشر عمروبن عثمان‌بن قنبر (۱۹۸۸)، الکتاب، تحقیق و شرح عبدالسلام محمّد هارون، الطبعة الثالثة، خمسة أجزاء، قاهرة: مکتبة الخانجی.
شمس قیس رازی (۱۳۳۵)، کتاب المعجم فی معاییر أشعار العجم، به تصحیح محمّد قزوینی با مقابلۀ شش نسخۀ خطّی قدیمی و تصحیح مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
طبیب‌زاده، آریا (۱۳۹۸)، «نه به اشتر بر سوارم (دربارۀ وزن شعری در گلستان سعدی)»، فصلنامۀ شعرپژوهی (بوستان ادب)، شمارۀ پیاپی ۴۲، ص ۲۳۱ـ۲۴۲.
قهرمانی مقبل، علی‌اصغر (۱۳۹۰)، عروض و قافیۀ عربی، تهران: سمت، بوشهر: دانشگاه خلیج فارس.
ــــــــ (۱۳۹۰)، «واحد وزن در شعر عربی و فارسی»، ادبیّات تطبیقی (ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان)، دورۀ دوم، ش ۱، ص۵۰ و ۵۱.
نجفی، ابوالحسن (۱۳۹۷)، طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی، به همّت امید طبیب‌زاده، تهران: نیلوفر.
Drory, R. (2000), Models and Contacs, Arabic Literature and its Impact on Medieval Jewish Culture, Leiden, Boston, Köln: Brill Academic Pub.
Lane, E. W. (1968), An Arabic-English lexicon, Beirut-Lebnaon: Librairie du Liban.
Versteegh, K. (2014), The Arabic Language, second edition, Edinburgh: Edinburgh University Press.
Wright, W. (1896-8), A Grammar of the Arabic language, 2 Vols, 3rd rev. edn W.Robertson Smith and M. J. de Goeje, Cambridge: Cambridge University Press
)